Nhân Liên hoan quốc tế Võ cổ truyền Việt Nam - Bình Định lần VI, diễn ra từ ngày 2 đến 4-8, du khách khi đến tham quan Bảo tàng Quang Trung tại thị trấn Phú Phong huyện Tây Sơn sẽ được xem biểu diễn nhiều môn võ thuật cổ truyền Bình Định. Một trong các môn võ cổ truyền độc đáo thời Quang Trung - Nguyễn Huệ vẫn còn lưu lại là tuyệt chiêu “nhạc võ”... hay còn gọi là võ nhạc Tây Sơn.
Huyền tích
Trong kho tàng võ cổ truyền Việt Nam, võ Bình Định được tách thành hệ phái riêng và thường gọi môn phái võ Tây Sơn hoặc võ Bình Định. Trong các môn võ để chiến đấu chống giặc ngoại xâm của nhà Tây Sơn còn có một bộ môn riêng, rất độc đáo gọi là “nhạc võ”. Nhạc võ là phương pháp dùng âm thanh vào việc nâng cao khí thế luyện tập võ nghệ, cũng như tăng cường ý chí chiến đấu của binh sĩ khi lâm trận. Người xưa sử dụng một bộ trống gồm 12 cái, đặt ở những vị trí khác nhau để đánh theo nội dung bài võ: Mười hai trống xếp hàng hai/Đôi tay gõ nhịp đường dài hành quân/Mười hai trống xếp ba hàng/Đôi tay gõ nhịp tiến quân công đồn ...
Biểu diễn võ nhạc Tây Sơn
Khi biểu diễn nhạc võ, người diễn phải dùng tất cả các bộ phận tay chân để đánh 12 chiếc trống đúng theo nhịp của bài võ. Theo truyền thuyết, 12 chiếc trống trận ứng với 12 con giáp hoặc 12 tháng trong năm. Do vậy, trống có độ lớn nhỏ khác nhau; trong đó, 4 chiếc trống lớn có đường kính mặt trống khoảng 40cm, 4 chiếc cỡ vừa có đường kính 30cm và 4 chiếc trống nhỏ có đường 20cm.
Nhờ kỹ thuật bịt da điêu luyện nên độ căng của trống khác nhau. Do vậy, tiếng trống khi vang lên có âm thanh to nhỏ, trầm bổng khác nhau. Hòa lẫn với tiếng trống là âm thanh của các nhạc khí phụ trợ như đàn nhị, kèn, chủm chọc (não bạt hay xụp xỏa), tạo thành những âm điệu đặc thù cho từng bài võ. Khi thì hùng dũng, chỉnh tề; khi khoan thai, êm đềm, vui tươi. Khi hành quân, tiếng trống giục giã; khi công thành nghe tiếng khẩn trương, gấp gáp. Hoặc khi chiến thắng thì phấn chấn, náo nức, reo hò, cổ vũ...
Đặc biệt nhạc võ Tây Sơn sử dụng trong hành quân thường có thêm chiếc trống đại (trống cái) và chiêng lớn. Khi đánh hòa âm với nhạc của 12 chiếc trống tạo nên một bầu không khí hào hùng, nâng cao tinh thần cho binh sĩ xông trận.
Tương truyền khi ra trận, người sử dụng nhạc võ Tây Sơn đã dùng chiếc dùi trống dài khoảng 30cm. Những chiếc trống trận được đặt lên xe đẩy. Dùi trống vừa dùng để đánh trống trận vừa làm vũ khí để tấn công quân địch khi cần. Người sử dụng nhac võ Tây Sơn khi triển khai một chiêu thức là có thể đánh được cùng lúc 4 cái trống. Trong hàng ngũ tướng sĩ Tây Sơn thời ấy được sử sách lưu truyền về tài nghệ đánh nhạc võ có một nữ tướng dưới trướng Bùi Thị Xuân là Thị Dần: Thị Dần quả thực đa tài/Ngoài tài thuần phục ngựa, voi chiến trường/Nàng còn giỏi cả bộ môn/“Đả thập nhị cổ” tiếng đồn xa hơn...
Ngoài Thị Dần còn có nữ tướng khác tên là Châu Thị Đăng, phu nhân của Trần Văn Kỷ, một danh sĩ dưới thời Tây Sơn Tam kiệt, bà nổi tiếng vì có biệt tài dùng sống kiếm đánh vào các mặt trống bằng đồng, tạo nên từng tràng, từng chuỗi âm thanh rờn rợn, liên hoàn, lúc khoan, lúc nhặt làm cho kẻ thù kinh hồn khiếp vía.
Ngàn năm còn lại chút này…
Theo các nhà nghiên cứu võ học ở Bình Định, những bậc cao thủ giỏi về nhạc võ có thể sử dụng thêm 5 chiếc trống khác nữa. Một cái đặt gần đầu để dùng đầu đánh. Hai chiếc trống đặt 2 bên hông để đánh bằng 2 cùi chỏ. Hai trống còn lại đặt ở phía sau để đánh bằng 2 gót chân. Một cao thủ đánh nhuần nhuyễn cùng lúc 17 cái trống thì có thể gọi là bậc võ công thượng thừa về nhạc võ Tây Sơn.
Nhạc võ Tây Sơn có 72 bài múa võ đánh trống. Tuy nhiên, cho đến nay hầu như đã thất truyền gần hết, chỉ còn lại 4 bài được lưu truyền đến tận ngày nay, đó là các bài “Xuất quân”, “Hành quân”, “Công thành” và “Khải hoàn” được nghệ sĩ Nguyễn Thị Thuận ở trung tâm văn hóa huyện Tây Sơn biểu diễn khá thành công.
Đánh nhạc võ 12 trống, 16 trống đã rất khó, đánh nhạc võ 45 trống thì gần như chỉ còn trong huyền thoại. Theo ghi chép của người xưa, dàn trống 45 chiếc gồm 5 trống chầu, 24 trống chiến và 16 trống lỡ. Phương pháp đánh theo trận pháp bát quái, ngũ hành, sử dụng bộ pháp tứ hành thủ âm. Sử dụng cả hai bàn tay sấp ngửa, nắm đấm, cổ tay, cùi chỏ… để đánh, đòi hỏi người đánh phải có sức khỏe, võ thuật cao cường, sự khéo léo nhanh nhẹn, chính xác cả về thủ pháp và bộ pháp. Tóm lại, đánh được 45 trống cùng lúc theo một bài bản đòi hỏi sự khổ luyện công phu. Vốn cổ độc đáo nhạc võ Tây Sơn 45 trống nay dường như chỉ còn trong sách sử và huyền thoại của miền đất võ Tây Sơn - Bình Định
Nguyễn Tấn Tuấn (Sở VHTT-DL tỉnh Bình Định)
