Sáng nào người dân ở ấp Chánh Mỹ, thị xã Thủ Dầu Một, tỉnh Bình Dương cũng thấy một ông lão trạc 80 tuổi mặc cái áo bành tô, quần “bò” bạc màu, đầu trần, chân mang đôi dép da có quai hậu ngồi trên chiếc ghế đá ở đường Bạch Đằng - cạnh bờ sông chuẩn bị cho một ngày mới với công việc đánh xe ngựa. Ông tên là Phạm Văn Viên (Út Sáp) - người có 62 năm kinh nghiệm và cũng là một trong hai người đánh xe ngựa cuối cùng ở đất Bình Dương.
Tựa lưng vào ghế đá, miệng nhai ngấu nghiến ổ bánh mì, ông Út Sáp chậm rãi nói về thu nhập của mình: “Mỗi ngày tôi kiếm được khoảng 26.000 đồng, đủ nuôi sống hai vợ chồng già”. Ngày làm việc của ông bắt đầu từ 3 giờ rưỡi sáng, đánh xe chở dưa cà, rau cải của bà khách mối đầu tiên lên chợ Bình Dương (khoảng 3km).
Xe thổ mộ Sài Gòn xưa. Ảnh: T.L.
Cuốc xe kế tiếp là những giỏ cá hấp và chuyến xe cuối cùng là hai gánh xôi. 11giờ trưa đánh xe về nhà, cơm nước xong, xách bao đi cắt cỏ là kết thúc một ngày làm. Nhìn con ngựa đang cắm đầu nhai cỏ, ông Út Sáp nhớ lại: “Tôi sinh ra và lớn lên thời giặc giã và chọn nghề đánh xe ngựa vì nghĩ nghề này không hại ai mà lại có đồng ra đồng vào mỗi ngày. Bây giờ thì khác, xe ôm, xe buýt đầy đường nên xe ngựa có lấy nửa tiền cũng không ai thèm đi!”.
Tại chợ Bà Điểm, huyện Hóc Môn, vẫn còn một chiếc xe ngựa cọc cạch thồ hàng mỗi ngày. 5 giờ sáng con ngựa đạm (màu vàng) kéo chiếc xe thổ mộ từ chợ Trung Chánh đến chợ Bà Điểm. Chiếc xe ngựa này thường chở trầu cau, cá đồng cho người dân trong vùng.
Ông Trần Văn Tài, 61 tuổi ở ấp Đông Lân, xã Bà Điểm - Hóc Môn cầm cương xe ngựa đã 22 năm, tâm sự: “Mấy ông lãnh đạo ở xã khuyên tôi ráng giữ nghề coi như bảo tồn một nét văn hóa. Còn tôi chỉ nghĩ đơn giản là mình giữ được ngày nào hay ngày đó. Với lại nhờ chạy xe ngựa cọc cạch cũng có đồng ra đồng vô phụ bà xã tiền chợ búa”.
Còn ông Lê Văn Nhỏ, 55 tuổi, ở huyện Tân An, tỉnh Long An - gia đình trải qua ba đời làm nghề đánh xe ngựa, nói: “Xe ngựa bây giờ lỗi thời rồi! Tại huyện Tân Trụ chỉ còn được 10 chiếc xe ngựa lôi. Lúc trước xe ngựa vùng này có thùng kiểu xe cá (không có mui), bây giờ đã cải tiến thêm một bước là thay bánh gỗ bằng bánh xe lôi. Người đánh xe ngựa lôi ở đây sống theo mùa nên cuộc sống cũng bấp bênh”.
- Đâu rồi thời hoàng kim!
Ông Đặng Văn Vinh, một thợ bào lông (hớt tóc) ngựa nổi danh ở xã Tân Hiệp - Hóc Môn cho rằng, ngày xưa nghề đánh xe ngựa có hai thời kỳ “lên hương”: Thời kỳ đầu vào những năm 1960, thời kỳ thứ hai vào những năm 1976 - 1978 (lúc này xăng còn hiếm).
Lúc đó ở chợ Hóc Môn có trên 300 chiếc xe ngựa. Chợ Bà Điểm, Củ Chi, Trảng Bàng mỗi nơi có khoảng 200 chiếc và Long An có khoảng 100 chiếc. Riêng tại Hóc Môn có 6 bến xe ngựa: Hóc Môn - Bùi Môn, Hóc Môn - Đông Thạnh, Hóc Môn - Thạnh Đông, Hóc Môn - Thành Đông Năm, Hóc Môn - Xuân Thới Thượng và Hóc Môn - Mỹ Hạnh. Những năm 1960 - 1970, tại chợ Bình Dương cũng có khoảng 100 chiếc xe ngựa đậu ở 6 bến: Bạch Đằng, Đức Thành Hưng, Bà Lụa, Nam Bắc Hiệp, Cây Sung, Thầy Bảy Khê.
Ông Út Sáp cho biết: “Đời xưa người hành nghề đánh xe ngựa phải đủ 18 tuổi trở lên và phải trải qua một kỳ thi lấy giấy phép cầm cương như ta thi bằng lái xe bây giờ. Sau khi được bác sĩ chứng nhận tình trạng sức khỏe tốt, thí sinh được gọi vào phòng ông cò (cảnh sát). Ông cò sẽ đưa ra 36 bảng ký hiệu giao thông bắt mình giải thích từng phần một”.
- Tuyển chọn và huấn luyện
Do lúc đó nghề đánh xe ngựa được xem là nghề thời thượng nên việc chọn ngựa, săn sóc ngựa, huấn luyện ngựa được các cụ đặc biệt coi trọng. Khi chọn ngựa phải chú ý đến màu lông, xái, tuổi (xem răng), mõm (mõm nhọn kén ăn hơn mõm bằng).
Theo ông Út Sáp, các cụ ngày xưa coi sách Mã Kinh để huấn luyện ngựa. Một khi muốn cưỡi con ngựa phải biết mạng mình có hợp với mạng nó không. Nếu mạng thấp hơn có ngày nó hại mình chết. Bởi vậy ai mạng thổ phải dùng ngựa ô, mạng thủy phải dùng ngựa kim hoặc khứu (lông màu nâu nhạt), mạng mộc phải dùng ngựa kim than (ngựa trắng điểm đen), mạng hỏa phải dùng ngựa vang (lông màu đỏ)... Chọn mạng xong rồi đến chọn xái.
Người nuôi phải bán con ngựa của mình khi nó có một trong những xái sau: Xái xà lút thường nằm ở đầu ngựa chỉ bằng đầu đũa rất khó thấy, xái đằng xà nằm ở hai bên cổ, xái đai gươm nằm ở gần cuối bụng cách bắp đùi sau gần gang tay, xái lao đao nằm trên bả vai, xái tứ tức nằm ở dưới bốn ống chân. Đặc biệt có cặp xái tiền nằm dưới ngực là đem lại tài lộc cho người chủ.
Ông Út Sáp cho biết cái mẹo của người cầm cương là phải biết dỗ ngọt con ngựa của mình. “Ngựa là con vật tinh khôn và trung thành, mình phải kêu đúng tên của nó thì nó mới chịu làm việc. Nếu mình đánh đập nó hoài nó sẽ oán, chờ dịp trả thù”. Hơn 60 năm cầm cương ông đã gặp một tai nạn nhớ đời.
Có lần ông đánh con ngựa của mình trên đường làng chở mấy thúng cám. Bên kia đường lại có một con ngựa cái đang trong tình trạng “thèm... trai”. Liếc thấy con ngựa ông phong độ, con ngựa cái liền bắn vài giọt nước tiểu có ý gọi mời. Chịu không nổi, con ngựa của ông cất vó sang ngang định cho cô ngựa kia bài học, mặc cho ông cố sức ghìm cương lại. Vật chủ giằng co làm đổ hết mấy thúng cám xuống đường. Tức quá, ông nhảy xuống cầm dây cương quất cho nó một trận đòn. Về đến nhà ông tháo dây cương ra, nó cứ nằm lăn tròn dưới đất hai mắt đỏ hoe. Thấy tội ông bước lại vuốt ve, nào ngờ nó co hai chân sau “tung đòn” làm ông bay vào tận bụi chuối, khiến ông phải nằm viện cả tuần, còn nó bỏ đi hoang mười ngày.
Nói về cái thú đi xe ngựa, ông Trần Văn Hai (Hai Sộp), thợ đóng xe ngựa ở xã Hưng Định, huyện Thuận An, tỉnh Bình Dương, kể: “Cỗ xe ngựa là một bản hợp tấu! Âm điệu nền là tiếng vó ngựa cộc cộc giòn giã nện xuống đường, kế tiếp là tiếng khua cốc cốc của cây ví (thanh thép nằm giữa trục bánh xe), tiếng lục lạc reng reng ngân vang. Chưa hết, còn tiếng cốc keng ngân vang mà rời rạc của chuông, thỉnh thoảng lại có tiếng hí vang dội của những con tuấn mã sung mãn. Tất cả phải được thưởng thức trong đêm khuya mới cảm nhận hết cái hay của nó”.
- Chỉ còn xe ngựa mô phỏng
Do xe ngựa hết thời nên con ngựa bị chủ nó ngược đãi thấy rõ. Con khứu Phi Long của ông Út Sáp không được đóng móng sắt, bộ lông bờm xù xì không được cắt tỉa. Lúc hưng thời con Phi Long ngày nào cũng được tắm rửa, kỳ cọ tỉa lông bóng mượt, hàng tuần còn được chủ cho uống chai bia con cọp, mỗi tháng được chích một mũi thuốc trị chứng nhức mỏi. Còn bây giờ ba bốn ngày mới tắm nó một lần, gặp hôm mưa bão một tuần mới vệ sinh chuồng trại. Dân đánh xe ngựa thường có câu cửa miệng: “Ngựa không mang đủ bắt kế thì tàn tạ như đàn bà góa không trang điểm”. Thường bộ đồ bắt kế gồm: ba vá (miếng da che hai mắt ngựa cho nó đi thẳng), lục lạc, chuông, tay kèn (có hình dạng tựa như cây đèn măng xông, xung quanh dán kiếng, đốt bằng dầu). Hiện xe ông Út Sáp chỉ còn độc nhất cái ba vá!
Bến xe ngựa Hóc Môn - Bùi Môn ở khu phố 8, hương lộ 70, thị trấn Hóc Môn giờ trở thành nơi mua bán ngựa đua. Anh Trần Văn Đông, ở ấp Trung Đông, xã Thới Tam Thôn, Hóc Môn trước làm nghề đánh xe ngựa, bây giờ chuyển sang nghề lái ngựa đua cho biết: “Ở Hóc Môn vẫn còn ngựa kéo nhưng xe thì không còn, họ bán cho mấy trung tâm du lịch hết rồi. Bây giờ họ bắt ngựa cỏ (ngựa kéo xe) phối giống với ngựa đua bán 30 - 40 triệu đồng một con ngon ăn hơn”.
Anh Huỳnh Văn Trắng, con ông Tám Mít ở Phú Hòa, thị xã Thủ Dầu Một, Bình Dương trước theo cha học nghề đánh xe ngựa, nay cũng bỏ nghề, nói: “Xe ngựa chỉ thoi thóp một vài năm nữa là cùng. Mai sau lớp con cháu muốn biết về xe ngựa chỉ còn cách vào nhà bảo tàng, hay mấy khu du lịch lớn”. Tuy nhiên, đó có thể chỉ là sự mô phỏng vô hồn, đôi khi sai lệch kỹ thuật...
SÔNG THU - LÊ ĐẾN
