Ông Huỳnh Hùng, Giám đốc Sở VH-TT TP Đà Nẵng cho biết, Thành Điện Hải là di tích hiếm hoi còn lại từ buổi đầu chống thực dân Pháp xâm lược nước ta giữa thế kỉ XIX, là biểu tượng về lòng yêu nước, đức hy sinh của người dân Đà Nẵng. Tiếc rằng, một thời gian dài, di tích này bị xâm hại nặng nề, xuống cấp nghiêm trọng.
Hội thảo khoa học lần này nhằm triển khai, xúc tiến các hạng mục bảo tồn, phục hồi và tôn tạo di tích ngành văn hóa thành phố cần thông qua các hình thức tiếp thu, thu thập ý kiến mang tính khoa học của các nhà nghiên cứu lịch sử, văn hóa, mỹ thuật, nghệ thuật, khảo cổ học, các nhà hoạt động trên các lĩnh vực khác có liên quan, cũng như các cấp lãnh đạo địa phương và các chuyên gia, chuyên ngành...
Đây là lần đầu tiên Sở VH-TT tổ chức Hội thảo khoa học để tìm giải pháp bảo tồn, tôn tạo, phục hồi và phát huy giá trị di tích Thành Điện Hải; là dịp để các nhà nghiên cứu, các nhà chuyên môn và những người làm công tác quản lý trao đổi kinh nghiệm, tìm ra những bài học và đề xuất phương hướng trong việc bảo tồn, phục hồi và tôn tạo di tích Thành Điện Hải.
"Hy vọng rằng, sau khi trùng tu và tôn tạo, Thành Điện Hải sẽ là một địa chỉ đỏ trên mạng lưới các di tích văn hóa - lịch sử thành phố, là một điểm đến không thể bỏ qua của du khách gần xa khi đến thành phố bên sông Hàn này" - ông Huỳnh Hùng cho biết.
Hiện nay, tại khuôn viên Thành Điện Hải đang trưng bày bộ sưu tập súng thần công Thành Điện Hải đang được Bảo tàng Đà Nẵng quản lý gồm 7 khẩu, chất liệu đúc bằng gang - sắt, còn nguyên hình dáng, được phát hiện trong khuôn viên Thành Điện Hải.
Bộ sưu tập súng thần công Thành Điện Hải của Bảo tàng Đà Nẵng được phát hiện trong khuôn viên Thành Điện Hải có hình dáng, kích thước rất giống các loại đúc bằng đồng hay gang - sắt được làm vào thời Nguyễn đã phát hiện và trưng bày ở nhiều nơi trên đất nước ta. Các khẩu súng này đều có cấu tạo 3 phần: nòng súng, thân súng, khối hậu và lỗ điểm hỏa. Thân súng hình trụ tròn, nòng thon và to dần về phía đuôi (khối hậu), phần giữa hai bên thân súng có 2 quai súng hình trụ để gắn vào bệ súng (hoặc xe đẩy). Gắn liền với khối hậu là chuôi súng đúc hình núm tròn (có thể dùng để cầm, nắm khi điều chỉnh góc bắn).
Tất cả 7 khẩu súng thần công này đều được phát hiện dưới lòng đất thuộc di tích Thành Điện Hải trong những năm 1979, 1993, 2005, 2007 và 2008. Hiện nay, bộ sưu tập đang được trưng bày trong khuôn viên Bảo tàng Đà Nẵng (nền cũ tòa Thành Điện Hải thời Nguyễn) và trên phòng trưng bày chuyên đề của Bảo tàng.
Giá trị cơ bản nhất của bộ sưu tập này là những hiện vật nguyên gốc, độc bản, được quân dân Đà Nẵng sử dụng để chiến đấu chống lại Liên quân Pháp - Tây Ban Nha xâm lược Đà Nẵng từ năm 1858 - 1860 được tìm thấy tại khuôn viên Thành Điện Hải.
Vì vậy, đề nghị UBND TP Đà Nẵng quan tâm chỉ đạo và tạo điều kiện thuận lợi cho các cơ quan chức năng đẩy mạnh việc nghiên cứu thu thập tư liệu lịch sử về TP Đà Nẵng nói chung và Thành Điện Hải nói riêng trong giai đoạn nửa cuối TK XIX. Phối hợp với các cơ quan chuyên môn như Viện Hán Nôm, Viện Sử học, Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế, hệ thống cơ quan lưu trữ và bảo tàng nhà nước để thu thập tài liệu, sưu tầm hiện vật. Đồng thời, tổ chức các đoàn sang Pháp để nghiên cứu thu thập các tư liệu lịch sử có liên quan đang được bảo giữ tại Học viện Viễn Đông Bác Cổ và các cơ quan lưu trữ của CH Pháp. Cần lưu ý việc khai thác các di sản văn hóa phi vật thể kết hợp với bảo tồn các di sản vật thể, đặc biệt là việc tổ chức các hình thức tưởng niệm, lễ giỗ chung các vong linh những người tử trận.
"Chúng tôi hy vọng và tin tưởng rằng, trong tương lại không xa, di tích quốc gia Thành Điện Hải sẽ sớm được công nhận là “Di tích quốc gia đặc biệt” để cùng với bộ sưu tập thần công là Bảo vật quốc gia sẽ là những di sản văn hóa và tài nguyên du lịch đặc biệt của Đà Nẵng - thành phố đáng sống ở Việt Nam" - GS.TS Trương Quốc Bình cho biết.
Di tích Thành Điện Hải (thuộc phường Thạch Thang, quận Hải Châu, TP Đà Nẵng), là đồn lũy quan trọng góp phần đánh bại cuộc tấn công của thực dân Pháp vào Đà Nẵng những năm 1858 - 1859, nơi lưu lại những dấu tích sinh động về truyền thống đấu tranh chống Pháp của nhân dân Đà Nẵng và nhân dân cả nước, bảo vệ lãnh thổ quốc gia.
Một góc Thành Điện Hải Thành được xây theo đề án thiết kế kiểu Vauban, hình vuông. Bên trong có hành cung, kỳ đài, các cơ sở chứa lương thực, đạn dược, thuốc súng và được trang bị 30 ụ súng đại bác cỡ lớn. Năm Thiệu Trị thứ 7 (1847), Thành Điện Hải được mở rộng với chu vi 556m, tường cao hơn 5m, chung quanh là hào sâu 3m. Thành có 2 cửa, cửa chính mở về phía Nam và một cửa khác mở về phía Đông. Trước mưu đồ thôn tính của thực dân Tây phương, các vua triều Nguyễn đã chú tâm xây dựng Điện Hải thành một công trình quân sự vững chắc, một pháo đài ở vị trí chiến lược nhằm bảo vệ cửa biển Đà Nẵng, phên giậu từ xa cho kinh thành Huế.
Hào và tường thành Điện Hải Căn cứ vào những giá trị lịch sử đặc biệt đã diễn ra tại đây, di tích Thành Điện Hải đã được xếp hạng là Di tích lịch sử cấp quốc gia theo quyết định số 1288-VH/QĐ ngày 16-11-1988 của Bộ trưởng Bộ Văn hóa (cũ) nay là Bộ VH-TT-DL. Trên cơ sở đó, các cơ quan chức năng của tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng và TP Đà Nẵng sau này đã triển khai các hoạt động nhằm phục hồi, tôn tạo di tích này, trong đó có việc chọn đây là địa điểm xây dựng trụ sở của Bảo tàng lịch sử Thành phố, xây dựng tượng đài Tướng quân Nguyễn Tri Phương nhằm tôn vinh sự kiện kháng chiến anh dũng tại Điện Hải năm xưa. Đồng thời, tiến hành thu thập, nghiên cứu, bảo quản, xây dựng hồ sơ khoa học bộ sưu tập súng thần công phát hiện tại di tích, những chứng tích quan trọng của sự nghiệp kháng chiến chống thực dân xâm lược ở nửa cuối của thế kỷ XIX.
Trải qua nhiều thăng trầm của lịch sử, nhất là sau khi Đà Nẵng thành nhượng địa của Pháp, Thành Điện hải bị thực dân Pháp lấy thành để xây dựng bệnh viên quân y vào năm 1895, nhằm chữa bệnh cho sĩ quan và binh lính. Trong quá trình xây dựng Bệnh viên Quân y, người Pháp đã phá hủy hoàn toàn các kiến trúc cổ bên trong của thành. Năm 1900, tướng Pháp là Borgnis Desdordes (Tổng chỉ huy quân đội Pháp ở Đông Dương) đã cho bệnh viên xây dựng một nhà Nguyện với chiếc tháp nhọn và cao ở góc trái, phía trước của bệnh viên. Nhà Nguyện này nằm trên góc lồi phía đông bắc của thành, nhưng đến năm 1998 đã bị phá bỏ.
Sau năm 1975, Xí nghiệp Dược Trung ương V đã sử dụng Thành làm nhà xưởng chế biến thuốc tân dược. Năm 1988, Thành Điện Hải được công nhận là di tích cấp quốc gia, nhưng di tích vẫn chưa nhận được sự quan tâm bảo tồn, gìn giữ, nên nhiều đoạn tường và hào rãnh phía Bắc và phía Tây Nam đã bị đập phá để mở đường vận chuyển thuốc và xây nhà kho…
Năm 2004, chính quyền TP Đà Nẵng quyết định chuyển Xí nghiệp Dược Trung ương V đi nơi khác, rồi cho trùng tu, tôn tạo bước đầu. Đến năm 2007, UBND thành phố đã cho xây dựng Bảo tàng Đà Nẵng trên Thành Điện Hải, đập bỏ các dãy nhà kho của Xí nghiệp Dược Trung ương V. Từ một di tích quan trọng, Thành Điện Hải có nguy cơ trở thành một phế tích…
Từ năm 2016, nhằm để bảo tồn, phát huy giá trị của di tích, Sở VH-TT TP Đà Nẵng đề nghị lãnh đạo thành phố xem xét lại giá trị lịch sử của Thành Điện Hải, nhằm có giải pháp quản lý bảo vệ di tích có một không hai này. Đầu năm 2017, lãnh đạo thành phố chủ trương giải tỏa, di dời 80 hộ dân sống xung quanh bờ tường phía Tây, dừng hẳn công trình xây dựng Trung tâm lưu trữ ở phía Bắc, và phê duyệt Luận chứng kinh tế - kỹ thuật trùng tu, tôn tạo và phục hồi thành Điện Hải.
