Sự vào cuộc mạnh mẽ của các bộ, ngành trung ương và địa phương đã tác động tích cực đẩy giá lúa nhích lên trong tuần qua. Việc tổ chức mua dự trữ quốc gia năm 2019 với số lượng 80.000 tấn lúa và 200.000 tấn gạo, mua 100.000 tấn gạo tiếp theo để thực hiện chính sách hỗ trợ đồng bào dân tộc thiểu số theo quy định hiện hành; khơi thông các kênh vốn tín dụng cho doanh nghiệp, thực hiện sớm kế hoạch xuất khẩu cho Philippines 200.000 tấn gạo và các doanh nghiệp Trung Quốc 100.000 tấn gạo; đồng thời đẩy mạnh đầu ra xuất khẩu gạo ở các thị trường khác… đều cần sự chỉ đạo, phối hợp hiệu quả, cần “bàn tay hữu hình” của Nhà nước. Vậy tại sao phải bớt chỉ đạo, tăng kiến tạo?
Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc chỉ rõ, các biện pháp này là biện pháp thị trường bình thường, chứ không phải phi thị trường. Nhà nước không can thiệp vào thị trường để bảo đảm hoạt động thị trường bình thường, theo quy luật giá trị. Con đường phát triển của lúa gạo là phải nâng cao chất lượng, gia tăng giá trị và cơ cấu lại sản phẩm phù hợp với nhu cầu của thị trường.
Thực tế cho thấy, việc cấp bù lãi suất hàng trăm, hàng ngàn tỷ đồng/năm cho doanh nghiệp mua lúa tạm trữ thời gian qua chưa đạt mục đích hỗ trợ nông dân như mong muốn. Do độ trễ của chính sách từ chỉ đạo đến thực thi, do chuỗi lúa gạo qua nhiều tầng nấc trung gian, từ bộ máy của các cơ quan bộ, ngành trung ương (hoạch định, ban hành chính sách, thông nguồn vốn), tới địa phương, các tổng công ty, doanh nghiệp, đội ngũ thương lái, hàng xáo mới đến được ruộng lúa của nông dân. Ngay cả trong năm giá lúa gạo ở mức cao nhất, thì nông dân vẫn hưởng thực lợi ít nhất so với các tác nhân trung gian khác.
Kết nối cung - cầu lúa gạo là bài toán kinh tế hơn là các hoạt động chỉ đạo hành chính hay chỉ đạo sản xuất mang tính chủ quan của nhà quản lý. Việc chỉ đạo là cần thiết, nhưng quan trọng hơn là kiến tạo bằng chất lượng quy hoạch kết nối, phân công, phân vai trong liên kết vùng, tạo giống mới cạnh tranh, tổ chức sản xuất, đặc biệt là đảm bảo thị trường tiêu thụ và phải liên kết vùng.
Nhà nước cần bớt chỉ đạo, tăng kiến tạo điều gì? Kết quả nghiên cứu từ Báo cáo phát triển Việt Nam của nhóm chuyên gia Ngân hàng Thế giới “Chuyển đổi nông nghiệp Việt Nam: Tăng giá trị, giảm đầu vào” đưa ra khuyến nghị “8 giảm, 8 tăng”. Theo đó, Nhà nước cần giảm 3 lĩnh vực đang nắm giữ trực tiếp là đầu tư trực tiếp vào chuỗi cung ứng, tiêu thụ sản phẩm cho nông dân và buôn bán sản phẩm nông nghiệp; giảm vai trò quy hoạch sử dụng đất dài hạn, quản lý nông - lâm trường quốc doanh, vai trò chủ đạo trong nghiên cứu và khuyến nông và nguồn cung công nghệ, đặc biệt là chủ thể xử lý rủi ro nông nghiệp.
Nhà nước trung ương và địa phương cần tập trung vào kiến tạo môi trường, huy động các nguồn vốn đầu tư tư nhân và phát huy vai trò của nông dân. Cần tăng hỗ trợ đổi mới nghiên cứu, ứng dụng khoa học, công nghệ khuyến nông, hỗ trợ phát triển thị trường đất đai, đầu tư phát triển hạ tầng logistics, cung cấp thông tin, kết nối nông dân và doanh nghiệp, hỗ trợ giám sát, xây dựng các quy định, chuẩn mực kinh doanh nông nghiệp, quản lý rủi ro và tăng cường vai trò đồng quản lý nguồn tài nguyên thiên nhiên, an toàn thực phẩm.
Để ngành nông nghiệp vượt qua dấu chân lấm bùn của kinh tế tự nhiên, kinh nghiệm nông nghiệp truyền thống, tăng sức cạnh tranh, bước sang kinh tế tri thức, tham gia vào chuỗi giá trị công nghiệp sáng tạo toàn cầu, thì vai trò của Nhà nước cần được xác định với các vấn đề xuyên suốt vượt ra khỏi khung khổ chỉ đạo phát triển sản xuất nông nghiệp truyền thống như lâu nay “trồng cây gì, nuôi con gì” để có thành tích sản lượng lúa, chỉ tiêu xuất khẩu gạo hàng năm.
Các vấn đề đất đai, khoa học kỹ thuật cho sản xuất hàng hóa lớn đang cần những sửa đổi cực kỳ mạnh dạn để chuyển đổi nông nghiệp sang một mô hình khác, không thể tiếp tục cách làm đối phó lắt nhắt một ít chính sách trợ giúp tạm trữ, một ít chính sách hỗ trợ vốn, một vài dự án hỗ trợ khoa học kỹ thuật có tính đối phó như vừa qua. Tư duy làm chính sách và thực thi chính sách cho ngành lúa gạo trước yêu cầu mới cần được đổi mới mang tính chủ động, dựa vào thế mạnh, tiếp cận theo chuỗi giá trị sản phẩm hơn là việc đối phó tình thế. Hơn cả “giải cứu” là phải chủ động hoàn thiện chuỗi giá trị lúa gạo bền vững, thực chất.
