Bút danh Hoàng Việt được biết đến ở chiến khu Đồng Tháp Mười, cuối năm 1949 khi gia nhập Tổ Quân nhạc thuộc Ban Tuyên truyền Phòng chính trị Bộ Tư lệnh chiến khu 8.
Nhạc sĩ Hoàng Việt và vợ khi tạm chia tay năm 1954.
Cảm nghĩ khi sáng tác ca khúc đầu tay Về đi anh, Hoàng Việt viết: “Vào kháng chiến ở Đồng Tháp Mười. Bước vào giai đoạn mới, cảm nghĩ đã nhằm vào yêu cầu thực sự của cuộc chiến đấu trường kỳ. Tác phẩm đầu tay còn mang nhiều ảnh hưởng nhạc thành thị trong hình thức. Tuy nhiên nó cũng có tác dụng thiết thực cho cuộc sống kháng chiến mấy năm ở Đồng Tháp Mười lúc còn tấp nập 1949-1951 và lan xuống miền Tây Nam bộ 1951-1953” (di bút).
Quả thật khán thính giả chuyền tay nhau chép và hát Về đi anh, phổ biến mạnh nhất là ở các cơ quan, đoàn thể phụ nữ đóng trên các con kinh quanh vùng Tháp Mười lúc đó là căn cứ địa kháng chiến Nam bộ.
Nội dung bài hát vận động “những người cầm súng phía bên kia” quay về kháng chiến, nhưng lời ca không hô khẩu hiệu chính trị hay lên án đối tượng mà ca ngợi miền sông nước ân tình. Lời hát nhắn gọi “Về đi anh, nơi đây có dòng nước kinh xanh. Về đi anh, anh mến tiếc làm chi đô thành. Bao nhiêu người ra đi…”.
Vào mùa khô, Tổ Quân nhạc đi diễn phục vụ các đơn vị thuộc các tỉnh Sa Đéc, Mỹ Tho, Hoàng Việt viết nhanh bài Mong Bác Hồ vào Nam do hai cháu bé gái Thu Thu và Bé Nữ song ca phục vụ khán giả nhi đồng dịp Tết Trung thu, mà bộ đội xúm lại học thuộc lòng để làm công tác dân vận, trúng ý bà con khi nghe “Mong Bác Hồ miền Nam Bác vô chơi. Cho thỏa lòng đồng bào ước mong!”... Bài hát là ước mơ tột cùng không riêng các cháu nhi đồng mà cả người lớn và Hoàng Việt giành nhau “… dắt Bác đến nhà từng người, để kể lể mừng mừng mừng. Miền Nam em mong chờ Bác ơi, vô thăm em”.
Cùng thời gian đó, bộ đội đánh chìm tàu D27 trên sông Sở Thượng, vài ngày sau Tổ Quân nhạc đến hát mừng đơn vị lập công, giới thiệu ca khúc Sở Thượng giang của Hoàng Việt vừa sáng tác: “…Xa xa trên sóng con tàu đang đi tới. Quân ta xoay súng đang ghìm mong đến nơi. Rồi kia tàu Tây đang vào nơi thủy lôi…”. Giai điệu trầm trầm trên nền trống rung sau mỗi câu nhạc kích thích người nghe liên tưởng đến hỏa lực phục kích đường thủy táo bạo sắp nổ ra...
Một chiều đầu năm 1950, tin học sinh sinh viên bãi khóa biểu tình khắp Sài Gòn lan vào vùng giải phóng, Trưởng ban Tuyên truyền Bảo Định Giang chèo tam bản đến Tổ Quân nhạc cung cấp nội dung bản Tin tổng hợp các hãng thông tấn quốc tế, động viên anh em nỗ lực sáng tác hỗ trợ kịp thời cho phong trào. Sáng hôm sau, tổ trưởng Huê Nhu cùng Hoàng Việt bơi xuồng đến Ban Tuyên truyền, báo cáo với Trưởng ban hoàn thành bản nhạc nhan đề Ngày 9 tháng 1, mở đầu: “…Ngày chín tháng giêng năm năm mươi đô thành xôn xao. Từng đoàn học sinh kéo đi biểu tình…”.
Hoàng Việt “chuyển mình” nhẹ nhàng trong vùng giải phóng sau tên “Lê Trực” một thời nổi tiếng với nhiều ca khúc lãng mạn trên Đài Pháp Á, thông qua các bài hát phục vụ nhiệm vụ chính trị đầy hứng thú tiếp theo như: Tiếc chi cát bụi đô thành (1950) với ghi chú “… đánh dấu cho sự cố gắng chuyển hướng của cảm nghĩ. Nhớ về những người bạn nghệ sĩ ở lại vùng tạm chiếm đêm trăng đã viết nên những dòng kêu gọi họ”: “Ngày ngày lần bước hằng đi âm thầm. Nhìn đời màu sắc đời tươi rộn ràng. Anh đi trong chốn kinh đô đầy thù hận. Sống trong dòng máu luôn đổ mà hay chăng?...”.
Tự mình khai thông mạch nguồn sáng tác, Hoàng Việt thể hiện mạnh mẽ tính chiến đấu trong các ca khúc tiếp theo: Thanh niên bảo vệ hòa bình (Phong trào lấy chữ ký Bảo vệ hòa bình - 1950), Chúng ta là Vệ quốc đoàn (1951), Những anh trai làng (1951), Đêm mưa dầm (Bình Hàng Tây, bên bờ Cửu Long Giang một đêm mưa dầm, đợi tin gia đình từ vùng giặc tạm chiếm… 23-5-1951), Một chiều trên sông Cửu Long (cuối 1951), buổi chiều được tin những chiếc thuyền con qua sông bị tàu giặc bao vây nhấn chìm…) Trong thời gian một năm rưỡi, kể từ ngày trở thành chiến sĩ Vệ quốc đoàn chiến khu 8, trung bình mỗi tháng Hoàng Việt sáng tác một ca khúc gồm những bài như Trường Quân chính khu 8, Tiểu đoàn 309, Tiểu đoàn 311, Hạ phi cơ, Quây quần... và những đoạn viết chung trong Nhạc kịch chiến sĩ 40.
Cũng tại Đồng Tháp Mười ca khúc Lá xanh ra đời, được ghi chú là “Chiến dịch mùa Xuân 1950 phát động chiến đấu khắp các chiến trường Nam bộ để cầm chân giặc phối hợp với chiến dịch Biên giới ở Việt Bắc…”.
Chỉ riêng thời gian đầu kháng chiến ở Đồng Tháp Mười, các sáng tác của Hoàng Việt đã vuợt ra ngoài địa danh Nam bộ. Người nghệ sĩ tài hoa ra đi quá sớm, còn thiếu một ngày mới tròn 40 tuổi. Nhớ đến ca khúc Ra đi kết thúc vở nhạc kịch Ra đi tại Đồng Tháp Mười của Hoàng Việt, có đoạn điệp khúc “Các anh ở lại tôi mong mỏi từ hôm nay, các anh sẽ có luôn trong người bầu máu nóng! Sôi luôn luôn, sôi luôn luôn mà đấu tranh!”.
Hoàng Việt nhắc nhở chúng ta đó…
Minh Trị
Tổ Quân nhạc chiến khu 8
