Hẹn gặp chúng tôi lúc 15 giờ một ngày cuối tháng 7 trong thời điểm đang diễn ra dồn dập các hoạt động kỷ niệm 15 năm ngày nước ta gia nhập ASEAN (28-7-1995 – 28-7-2010). Đúng với phong cách nhà ngoại giao, 14 giờ 55 phút, nguyên Phó Thủ tướng Nguyễn Mạnh Cầm (ảnh) gặp chúng tôi và nói: “Mình vẫn đến sớm hơn 5 phút đấy chứ? Bây giờ nghỉ hưu rồi, tôi không cần đeo caravate để nói chuyện thoải mái nhé”. Ở tuổi ngoài 80 nhưng những câu chuyện về việc gia nhập ASEAN, ông vẫn còn nhớ từng chi tiết.
Gia nhập ASEAN và vấn đề Campuchia
“Ý tưởng gia nhập ASEAN đã có manh nha từ lâu nhưng nó thực sự bắt đầu sôi động từ những năm đầu thập kỷ 90 khi Liên Xô tan rã”, nguyên Ủy viên Bộ Chính trị, Phó Thủ tướng Chính phủ kiêm Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Nguyễn Mạnh Cầm đã mở đầu cuộc trò chuyện như vậy.
Ông cho biết, từ năm 1979 đến năm 1989, bản thân các nước ASEAN lúc đó cũng bị chia rẽ quan điểm về vấn đề Việt Nam đưa quân tình nguyện vào Campuchia, mặc dù khi thành lập ASEAN vào năm 1967, hiệp hội này có chủ trương kết nạp tất cả 10 nước Đông Nam Á. Một số nước ASEAN cho rằng khi Việt Nam đưa quân vào Campuchia, chiến tranh xảy ra sẽ ảnh hưởng đến nước họ. Không ít quan điểm của các nhà lãnh đạo ASEAN thời đó còn ủng hộ Khmer đỏ chống lại Việt Nam. Các nước ASEAN hồi đó còn nhiều lần đưa vấn đề Việt Nam ra Liên hiệp quốc và đòi Việt Nam rút quân khỏi Campuchia.
“Đây là thời kỳ rất khó khăn trong quan hệ giữa Việt Nam với các nước ASEAN, thậm chí một số thành viên ASEAN còn cho rằng ta thuộc phe xã hội chủ nghĩa, nên quan hệ sẽ khó phát triển được”, nguyên Phó Thủ tướng nhớ lại.
Bước ngoặt lịch sử khiến các nước ASEAN thiện chí và hợp tác hơn với Việt Nam bắt đầu từ năm 1988 khi ta rút một bộ phận quân tình nguyện khỏi Campuchia và rút toàn bộ vào năm 1989. ASEAN thấy Việt Nam đã giữ đúng cam kết quốc tế về vấn đề Campuchia. Lòng tin giữa các bên được củng cố thêm.
“Đầu thập kỷ 90, vấn đề Campuchia được giải quyết, Liên Xô tan rã. Đây là thời điểm thích hợp để Việt Nam gia nhập ASEAN. Tôi báo cáo tình hình với anh Sáu Dân (cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt) để báo cáo lên Bộ Chính trị xin chủ trương về việc gia nhập ASEAN. Anh Sáu Dân là một trong những người đầu tiên ủng hộ chủ trương này ngay và bản thân anh cũng quyết liệt thúc đẩy gia nhập ASEAN của Việt Nam”, nguyên Phó Thủ tướng nói.
Quyết sách đúng thời điểm của Bộ Chính trị
Khi bối cảnh quốc tế đã thay đổi theo chiều hướng tích cực, chủ trương gia nhập ASEAN được nêu ra trong nước và Bộ Chính trị. Tuy nhiên, thời điểm đó cũng có vài ý kiến của lãnh đạo cấp cao chỉ nên quan hệ chứ chưa đặt vấn đề tham gia ASEAN. Ông bàn với Thủ tướng Võ Văn Kiệt và tìm cách thuyết phục, tạo sự đồng thuận cao trong Bộ Chính trị và nhân dân. Tổng Bí thư Đỗ Mười và Chủ tịch nước Lê Đức Anh khi đó ủng hộ mạnh mẽ, bởi đây là thời điểm không phải sớm nhưng cũng không thể muộn hơn. Chủ trương gia nhập ASEAN đã được quyết, cách thức triển khai được vạch ra một cách nhịp nhàng.
“Ngày 23-10-1991, ký kết Hiệp định hòa bình về Campuchia. Tôi ở Paris tham gia buổi ký kết hiệp định này. Ở Việt Nam, Bộ Ngoại giao chuẩn bị sẵn chương trình thăm 3 nước ASEAN gồm Thái Lan, Indonesia và Singapore của Thủ tướng Võ Văn Kiệt, bắt đầu vào ngày 24-10-1991. Chuyến thăm đã thành công lớn ngoài mong đợi. Quan hệ Việt Nam và các nước ASEAN được nâng lên mức rất cao.
Câu chuyện sân golf và lợi ích khi gia nhập ASEAN
Dường như nắm bắt được thắc mắc về lợi ích khi Việt Nam gia nhập ASEAN, ông Nguyễn Mạnh Cầm kể: “Tháng 7-1992, Việt Nam trở thành quan sát viên của ASEAN và Bộ trưởng Ngoại giao Việt Nam được mời dự hội nghị bộ trưởng ngoại giao các nước ASEAN. Khi kết thúc hội nghị, Bộ trưởng Ngoại giao Malaysia Abdullah Badawi vỗ vai tôi bảo: “Cầm ơi, Việt Nam sẽ sớm vào ASEAN thôi, nhưng các ông còn chưa hoàn thiện 2 thứ. Tôi hỏi thứ gì? Ông Abdullah Badawi nói: Tiếng Anh và đánh golf. Tôi trả lời, tiếng Anh chúng tôi sẽ thực hiện được, nhưng đánh golf thì khó khăn đấy”.
Bộ trưởng Ngoại giao Indonesia Ali Alatas quay sang nói với tôi: “Tôi sẽ dạy ông đánh golf” và nói rằng: “Người Việt Nam rất giỏi, thế giới làm được gì thì Việt Nam cũng có thể làm được”.
Ông kể: “Tôi biết đánh golf từ đó. Những câu chuyện tưởng chừng như không thấy rõ ý nghĩa, nhưng qua những lần đánh golf chúng tôi bàn thêm với nhau về cách thức, thủ tục và tiến độ gia nhập ASEAN của Việt Nam. Khi đó, nhiều ý kiến cho rằng, khoảng 4 – 5 năm nữa, Việt Nam sẽ chính thức trở thành thành viên ASEAN. Nhưng tại hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN vào tháng 7-1994 tổ chức ở Bangkok (Thái Lan), một số nhà lãnh đạo ASEAN gợi ý Việt Nam nên tham gia vào hiệp hội nhân kỷ niệm lần thứ 27 ngày thành lập ASEAN. Ngày 28-7-1995, lá cờ đỏ của Việt Nam đã được kéo lên ở thủ đô Brunei, đánh dấu việc Việt Nam chính thức trở thành thành viên ASEAN”.
Ông kể tiếp: “Tôi đi dự nhiều hội nghị quốc tế thấy rằng uy tín của ASEAN được đánh giá rất cao, nhiều nước, tổ chức mong muốn hợp tác với ASEAN. Gia nhập ASEAN mở ra cơ hội hợp tác rất lớn để đưa Việt Nam trở thành thành viên của Diễn đàn hợp tác kinh tế châu Á – Thái Bình Dương (APEC), tạo thuận lợi trong việc đàm phán gia nhập WTO, ký kết Hiệp định thương mại Việt – Mỹ… Không chỉ vậy, ASEAN còn thu hút nhiều nước lớn như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Hoa Kỳ... tham gia vào các diễn đàn kinh tế, an ninh duy trì môi trường hòa bình, hợp tác, phát triển ở ASEAN mà Việt Nam nay là thành viên tích cực của khối này”.
VĂN NGHĨA ghi
