Ở vùng trung du gò đồi xã Gio An, huyện Gio Linh, tỉnh Quảng Trị thường chịu tác động mạnh bởi những đợt nắng nóng gay gắt, đi kèm gió Lào khô khan thổi phừng phực nhưng cây trái ở đây lại luôn xanh tốt như một biệt lệ của tự nhiên. Vì sao?
Giếng nước ở lưng chừng đồi
Theo lý giải của các nhà khoa học, có sự lạ kỳ ấy là nhờ vùng đất này được “ăn” mạch nước ngọt ở lưng chừng đồi dẫn về dưới chân đồi nhờ kỹ thuật lắp ghép và kè đá mà người dân địa phương gọi là hệ thống giếng cổ hình thành từ hàng ngàn năm trước.
Từ tỉnh lộ 75 theo hướng lên đường Hồ Chí Minh (cách quốc lộ 1A khoảng 10km về phía Tây) rồi rẽ phải đi men theo những con đường hai bên phủ bóng cây cao su xanh mướt, sẽ đến được xã Gio An. Ở đây, khi gặp bất cứ người dân bản địa nào hỏi về điểm nổi bật của quê hương, họ cũng luôn tự hào với hai thứ chỉ có riêng ở nơi đây: Đó là rau liệt và giếng cổ… Hỏi cặn kẽ mới hay, nhờ kỹ thuật lắp ghép, kè đá để khai thác các mạch nước ngầm trong lòng những quả đồi bazan dẫn về mà người dân nơi đây canh tác được thứ rau liệt (xà lách xoong). Khi thưởng thức loại rau mềm và có hương vị thơm ngon ấy, nhiều người mới vỡ ra rằng rau liệt chỉ sống được nhờ “ăn” nước từ các giếng cổ.
Giữa trưa nhưng dòng nước chảy từ hệ thống giếng cổ thoáng chốc đã làm mát dịu cái nắng nóng như đổ lửa và gió Lào thổi phừng phực. Giếng cổ có từ bao giờ, hỏi người lớn tuổi nhất trong vùng cũng không ai nhớ nổi. Nhưng ai cũng biết từ trước đến nay, dù thời tiết khô hạn đến đâu, nguồn nước ở hệ thống giếng cổ vẫn không bao giờ cạn. Hình thù các giếng cổ ở Gio An không giống giếng khơi thường thấy ở các làng xã vùng đồng bằng thường đào sâu xuống lòng đất tìm mạch nước. Ở đây, giếng nằm ở sườn các quả đồi đất đỏ bazan lớn, được tạo thành nhờ kỹ thuật lắp ghép, kè đá để khai thác các mạch nước ngầm trong lòng đồi. Tiếp đó, người ta xếp đá ngăn giữ nước, lắng nước, chứa nước và dẫn nước… theo ý mình.
Ông Trần Văn Thuận (82 tuổi, người dân xã Gio An) dẫn chúng tôi đi thăm hệ thống giếng cổ ở đây, cho biết, Gio An hiện còn gần 20 chiếc giếng cổ được tạo thành với nhiều cách thức khác nhau, tùy địa hình và nguồn nước. Điều lạ nhất là nguồn nước chiết ra ở lưng chừng đồi lại dùng tưới cho ruộng dưới… chân đồi. Còn theo các nhà nghiên cứu, hệ thống giếng cổ Gio An đã có từ trên 5.000 năm về trước do người Chăm sáng tạo. Trong đó, tiêu biểu với 3 loại giếng, gồm: giếng máng có bể lắng ở trên cùng, nước được dẫn ra bằng hai máng dài, phía dưới là bể chứa rộng 20-40m2, sâu 1m, hình tròn để người dân sinh hoạt; phía ngoài có bể nước nhỏ dành cho gia súc vật và cuối cùng là mương dẫn nước phục vụ sản xuất nông nghiệp. Giếng bi có hình trụ tròn khum giống tang trống, được chế tác từ đá bazan nguyên khối, đường kính khoảng 0,5m. Mỗi giếng có 3-4 bi, sâu hơn 1m. Đặc biệt nhất là giếng ao được đào sâu ngang mạch nước ngầm rồi kè đá xung quanh theo hình vành khăn, không có bể lắng và máng dẫn nước. Nước đổ ra bể chứa rồi theo hệ thống mương đá tuôn chảy ra ruộng đồng. Do chỉ có một bể chứa nên ở sát họng nước ngầm người ta đặt tảng đá lớn hình chữ nhật chắn ngang để tạo dòng nước chảy hai bên, ngăn nước chảy ngược, để bên trong bể chứa chỉ sử dụng cho ăn uống.
Một góc thửa ruộng trồng rau liệt bên dưới giếng cổ
Sắc màu no ấm
Trong những ngày này, người dân các tỉnh miền Trung - Tây Nguyên đang quay quắt đối phó với hạn hán gay gắt, khốc liệt nhất trong lịch sử thì ở Gio An - nơi dải đất chuyển tiếp giữa miền núi và đồng bằng cũng hứng chịu những tác động từ các đợt nóng gay gắt kéo dài, kèm theo gió Lào thổi khô ran nhưng từ những cánh đồng trồng rau liệt đến các quả đồi trồng cao su, hồ tiêu và các loại cây trái khác cứ xanh mướt nhờ luôn được tưới mát bằng nguồn nước ngọt lành từ hệ thống giếng cổ phân bố trải đều ở các thôn trong xã. Đây quả là một di sản văn hóa có một không hai ở Quảng Trị, minh chứng về nền văn minh nông nghiệp từ ngàn xưa, thể hiện lối ứng xử khôn khéo, thông minh của con người nơi đây trước tự nhiên nhằm khai thác tốt tiềm năng của vùng đất họ gắn bó.
Gio An từng là chiến trường ác liệt năm nào, còn hôm nay đã khoác trên mình dáng vóc và sắc màu no ấm, thanh bình ở khắp đầu thôn cuối xóm, sau vườn trước ngõ. Ấy là kết quả từ sự bươn chải đi lên trước hết bằng chính tâm và lực của con người nơi đây trong hiện tại, bằng cả gia tài tinh thần được thừa hưởng từ quá khứ. Tất cả như đang mở ra một trang mới cho địa danh giàu truyền thống cách mạng này. Trong sự đổi thay kỳ diệu ấy, hơn ai hết người dân nơi đây hiểu rằng, nhờ hệ thống giếng cổ cung cấp nguồn nước tưới dồi dào đã giúp đất đai ruộng vườn trở nên tơi xốp và màu mỡ để họ chuyên canh những loại cây công nghiệp trong thế mạnh của sản xuất nông nghiệp là hồ tiêu và cao su. Đặc biệt, thứ rau liệt mà mọi người đều cho rằng do “trời ban riêng” đã tạo ra nguồn thu nhập đáng kể, giúp họ vươn lên thoát nghèo.
“Ngoài vùng đất này ra thì không nơi nào ở Quảng Trị trồng được rau liệt. Nhiều người trong làng đã thử bơm nước giếng lên chảy vào ruộng rau nhưng không trồng được”, anh Lê Phước Thành ở thôn An Nha, xã Gio An cho biết và nói thêm: “Trồng rau liệt không phân bón, thuốc trừ sâu và cũng không mất công chăm sóc. Rau sinh sống và phát triển nhờ nguồn nước ngầm chảy ra từ các giếng cổ, rất sạch nên có thể ăn sống ngay tại ruộng”. Mùa rau liệt thường bắt đầu từ tháng 10 âm lịch hàng năm và kéo dài khoảng 5 tháng sau. Ruộng rau là những bãi đất nhỏ xen kẽ giữa các ngọn đồi đất đỏ bazan. Gốc rau chỉ bám nhẹ trên đất đá và nguồn dinh dưỡng chủ yếu là chất lượng nước chảy từ hệ thống giếng cổ. Bước vào đầu vụ, người dân lấy những gốc rau sót lại từ vụ trước, đem nhân giống rồi để rau phát triển tự nhiên cho đến hết vụ. Cứ khoảng 15-20 ngày, lại quang gánh ra cắt rau một lần từ gốc đến ngọn, bỏ mối cho thương lái đưa đi phân phối khắp các tỉnh, thành ở miền Trung và sang cả nước Lào.
Ông Lê Phước Hiếu, Phó Chủ tịch UBND xã Gio An, cho biết địa phương có khoảng 200 hộ dân canh tác rau liệt trên diện tích 15ha. Mỗi mét vuông trồng rau thu được khoảng 70 bó/lần khai thác với giá trung bình 5.000 đồng/bó. Thời điểm hiện tại, mỗi bó rau liệt có giá đến 10.000 đồng nhưng vẫn hút khách trong và ngoài tỉnh và địa phương đang triển khai xây dựng đề án thương hiệu “Rau liệt Gio An” để mở ra hướng xóa nghèo bền vững cho các hộ dân.
| |
VĂN THẮNG
