Tại Việt Nam, cùng với quá trình chuyển đổi số mạnh mẽ, tình hình tội phạm mạng cũng gia tăng nhanh, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa cơ quan chức năng và người dân trong bảo đảm an ninh mạng.
LTS: Lễ mở ký Công ước của Liên hợp quốc về chống tội phạm mạng dự kiến được tổ chức tại Hà Nội vào ngày 25 và 26-10. Công ước là văn kiện đầu tiên ở cấp độ toàn cầu về chống tội phạm mạng của Liên hợp quốc, được thông qua ngày 24-12-2024 và chọn nơi mở ký ở Việt Nam. Sự kiện không đơn thuần là tổ chức lễ ký mà là bước phát triển trong hợp tác quốc tế phòng chống tội phạm mạng của Việt Nam.
Mặt trận tội phạm mới
Số liệu của nền tảng trực tuyến chuyên cung cấp báo cáo và dữ liệu thống kê về hành vi kỹ thuật số, người dùng Internet Data Reportal cho thấy, khoảng 5,65 tỷ người, tương đương 68,7 % dân số toàn cầu đã truy cập Internet để kết nối với người thân, mua sắm, học tập, nghiên cứu và phát triển. Đà bùng nổ này đã kéo theo nguy cơ hàng tỷ người trên thế giới đối mặt với tội phạm mạng.
Tại Mỹ, theo Trung tâm Khiếu nại tội phạm Internet thuộc Cục Điều tra Liên bang Mỹ (FBI), trong năm 2024, cơ quan này đã tiếp nhận gần 860.000 đơn báo cá nhân bị lừa qua mạng, với tổng thiệt hại 16,6 tỷ USD, tăng hơn 33% so với mức 12,5 tỷ USD năm 2023. Nạn nhân cao tuổi là nhóm bị ảnh hưởng nhất, khi những người trên 60 tuổi đã mất khoảng 4,8 tỷ USD vì lừa đảo qua mạng vào năm ngoái. Các hình thức phổ biến nhất bao gồm lừa đảo đầu tư, giả mạo hỗ trợ kỹ thuật, lừa tình cảm và tấn công chiếm đoạt email doanh nghiệp (BEC).
Báo cáo “Threat Landscape 2024” do Cơ quan An ninh mạng Liên minh châu Âu (ENISA) ghi nhận 11.000 sự cố, trong đó ransomware (phần mềm tống tiền) và DDoS (tấn công quá tải băng thông) là hai hình thức tấn công mạng phổ biến nhất gây hậu quả nghiêm trọng, làm gián đoạn hoạt động của nhiều tổ chức trong lĩnh vực y tế, giáo dục và dịch vụ công ở châu Âu. Riêng tại Đức, theo Hiệp hội Kỹ thuật số Bitkom, trong năm 2024, hoạt động đánh cắp thiết bị và dữ liệu công nghệ thông tin, cũng như phá hoại trong lĩnh vực kỹ thuật số và công nghiệp khiến nền kinh tế nước này thiệt hại 178,6 tỷ EUR (200 tỷ USD).
Tình trạng lừa đảo qua các kênh kỹ thuật số cũng đang gia tăng nhanh chóng tại Đông Nam Á. Báo cáo Tình hình lừa đảo tại Đông Nam Á 2025 do Liên minh Chống lừa đảo toàn cầu (GASA) phối hợp ScamAdviser và BioCatch thực hiện cho thấy, từ tháng 8-2024 đến tháng 8-2025, tác động tài chính từ lừa đảo qua mạng khiến khu vực này thiệt hại 23,6 tỷ USD.
Singapore và Malaysia bị ảnh hưởng nặng nề nhất với mức thiệt hại lần lượt là hơn 2.100 và 1.000USD/ người. Phần lớn nạn nhân bị lừa đảo chuyển tiền chiếm 48%, qua các ví điện tử là 36%. Báo cáo cũng nhấn mạnh tốc độ gia tăng của lừa đảo trực tuyến, mức độ tinh vi và tác động liên quan khủng hoảng tinh thần của các nạn nhân từ lừa đảo.
Một trong những thay đổi đáng chú ý nhất của bức tranh an ninh mạng toàn cầu là sự xuất hiện của trí tuệ nhân tạo (AI), nay trở thành “vũ khí” mới trong tay tội phạm mạng. Những mô hình ngôn ngữ lớn như GPT hay Gemini bị lợi dụng để tạo mã độc tùy biến, viết email lừa đảo có ngữ cảnh chân thực và mô phỏng hành vi người dùng nhằm qua mặt các hệ thống xác thực. Điều này khiến các cuộc tấn công mang tính cá nhân hóa cao hơn, lan nhanh hơn và khó phát hiện hơn nhiều so với trước.
Song song đó, sự phát triển mạnh của thị trường tiền mã hóa cũng tạo điều kiện để các nhóm tội phạm ẩn danh, che giấu dấu vết và thực hiện giao dịch trái phép. Đây là kênh trung gian chính giúp chúng nhận tiền từ nạn nhân và mua bán dữ liệu bất hợp pháp. Nhiều tổ chức lừa đảo hoạt động liên quốc gia, lợi dụng sự khác biệt về pháp luật và quyền tài phán giữa các nước, khiến việc điều tra, truy bắt và xử lý gặp không ít khó khăn.
Mạng ảo, hiểm họa thật
Xu hướng tội phạm mạng toàn cầu này cũng đang hiện hữu tại Việt Nam. Hiện nay, trên các nền tảng như Facebook, Zalo, X, nhất là Telegram, hoạt động mua bán dâm ngụy trang và công khai dưới dạng “dịch vụ thư giãn”, “tìm bạn tâm sự”, “sugar baby - sugar daddy”.
Nhiều nhóm còn lập “câu lạc bộ” như Phượng Hoàng Các, Sailing Club, Dubai Luxury Club. Các đối tượng tổ chức bài bản với hệ thống nhân viên tiếp thị, quản lý cấp cao để lôi kéo. Nhiều nhóm có từ vài ngàn đến chục ngàn thành viên, chia theo cấp độ: người mới - hội viên - VIP, theo đó phân loại mức độ nhận thông tin, hình ảnh phù hợp.
Theo ghi nhận của phóng viên, nhiều hội nhóm, người quản lý thu phí đăng bài từ 50.000-200.000 đồng, thêm phí ghép đôi khi thành công. Các đối tượng còn dùng AI để tạo ghép hình ảnh hấp dẫn, đăng video ngắn gợi cảm nhằm thu hút người xem.
Mới đây, Công an tỉnh Bắc Ninh cảnh báo thủ đoạn lừa đảo qua mạng nhắm vào người sắp nghỉ hưu, đang hưởng bảo hiểm. Ngày 11-9, ông T. (trú Bắc Ninh) nhận cuộc gọi giả danh cán bộ Bảo hiểm xã hội, yêu cầu kết bạn Zalo với tài khoản “Mạnh Hải” để “hỗ trợ thủ tục” thanh toán lương hưu và các chế độ liên quan.
Đối tượng hướng dẫn ông đăng nhập ứng dụng VNeID và VssID, gửi hình ảnh giả mạo “Bảo hiểm điện tử” có logo, mã QR của cơ quan bảo hiểm. Tiếp đó, một người tự xưng “trưởng phòng bảo hiểm” qua video Zalo yêu cầu ông chuyển toàn bộ tiền trong tài khoản ngân hàng để xác minh hồ sơ. Tin tưởng, ông T. làm theo và mất toàn bộ số tiền trợ cấp nghỉ hưu có trong tài khoản.
Những ví dụ nêu trên cho thấy, tội phạm mạng đang ngày càng đa dạng hình thức, thủ đoạn tinh vi và đều ứng dụng khoa học - công nghệ nhằm qua mặt cơ quan chức năng. Đại tá Lê Khắc Sơn, Phó Cục trưởng Cục Cảnh sát hình sự (Bộ Công an), cho biết, tội phạm lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên không gian mạng trong quý 3-2025 phức tạp hơn. Tuy giảm về số vụ nhưng chiếm tỷ lệ cao trong cơ cấu tội phạm (tội phạm lừa đảo chiếm đến trên 50%, riêng đối tượng lừa đảo trên không gian mạng chiếm đến 59%). Lãnh đạo Cục Cảnh sát hình sự nhận định, các đối tượng thường lợi dụng tâm lý hiếu kỳ của người dân để hoạt động phạm tội.
Theo Bộ Công an, trong 8 tháng đầu năm, lực lượng công an đã phát hiện gần 1.500 vụ việc lừa đảo qua mạng, gây thiệt hại hơn 1.660 tỷ đồng, phát hiện hơn 1.500 kênh, hội nhóm quảng cáo, đánh bạc trực tuyến; hơn 1.500 kênh, hội nhóm hoạt động liên quan giao dịch tiền ảo, tiền mã hóa; gần 200 kênh, hội nhóm có nội dung quảng cáo, mua bán chất gây nghiện…
Thượng tá Triệu Mạnh Tùng, Phó Cục trưởng Cục An ninh mạng và phòng, chống tội phạm sử dụng công nghệ cao (Bộ Công an) nhìn nhận, chúng ta đang đẩy mạnh quá trình chuyển đổi số và ứng dụng khoa học - công nghệ để phát triển kinh tế - xã hội thì cũng sẽ phải đối mặt với việc các loại tội phạm sử dụng không gian mạng để hoạt động phạm tội có xu hướng gia tăng. Có nhóm đối tượng còn coi đây là một công cụ để kiếm sống. Chính vì vậy, sự đầu tư, sự phát triển về phương thức, thủ đoạn càng ngày càng phức tạp.
Thực tế cho thấy, không chỉ Việt Nam mà toàn thế giới đều đang chịu sức ép từ tội phạm mạng. Với tính chất không biên giới của không gian mạng, tội phạm có thể hoạt động ở bất kỳ đâu và tấn công vào các tổ chức, cá nhân trên toàn cầu. Vì vậy, nếu thiếu sự phối hợp giữa các cơ quan thực thi pháp luật và hợp tác quốc tế, không một quốc gia đơn lẻ nào có thể tự mình chống lại thách thức này.
