Kết nối truyền thống và công nghệ
Mới đây, sinh viên khóa 30 ngành Thiết kế Mỹ thuật số, Trường Đại học Văn Lang (TPHCM), đã hoàn thành hơn 170 mô hình sản phẩm trong khuôn khổ học phần Điêu khắc Nhân vật. Các tác phẩm cùng xuất phát từ những chất liệu quen thuộc của văn hóa truyền thống Việt Nam như truyện cổ tích, nhân vật dân gian, biểu tượng tín ngưỡng, đời sống làng quê. Điều đặc biệt là những yếu tố truyền thống ấy không được sao chép nguyên trạng, mà được nghiên cứu, chắt lọc và chuyển hóa thành hình khối mang tinh thần đương đại. Văn hóa không chỉ đóng vai trò “đề tài”, mà trở thành nền tảng chi phối tư duy tạo hình, bố cục không gian và cách nhân vật tồn tại trong bối cảnh.
Khác với lối tạo hình mang tính minh họa, sinh viên được định hướng kể chuyện bằng thị giác (visual storytelling). Nhân vật không đứng im như một hình tượng trưng bày, mà đang hành động, tương tác, thậm chí xung đột với không gian xung quanh. Dáng đứng, ánh mắt, cử chỉ và mối quan hệ giữa nhân vật với bối cảnh đều góp phần mở ra một câu chuyện văn hóa cụ thể. Ở đó, chất liệu - màu sắc - ánh sáng được sử dụng có tiết chế, ưu tiên cảm xúc và không khí văn hóa hơn là phô diễn kỹ thuật. Sinh viên học cách đặt câu hỏi: nhân vật này thuộc về không gian nào, mang ký ức gì, đại diện cho giá trị nào của đời sống Việt? Chính quá trình tự vấn ấy giúp người học đi vào chiều sâu văn hóa, thay vì dừng lại ở hình thức bắt mắt.
Một điểm nổi bật khác của học phần là sự kết nối giữa truyền thống và công nghệ. Tinh thần dân gian không bị “đóng khung” trong hoài niệm, mà được diễn giải bằng tư duy thiết kế và kỹ thuật của thời đại số. Sinh viên sử dụng các công cụ dựng hình, xử lý ánh sáng, không gian ba chiều, nhưng cốt lõi sáng tạo vẫn bắt nguồn từ việc hiểu và cảm văn hóa.
ThS Lê Trường Bảo, Trưởng ngành Thiết kế Mỹ thuật số, Trường Đại học Văn Lang, cho rằng, học phần Điêu khắc Nhân vật không chỉ rèn luyện kỹ năng tạo hình, mà còn giúp sinh viên hình thành nhận thức về vai trò diễn giải văn hóa trong thiết kế mỹ thuật số. “Máy móc có thể làm nhanh, nhưng chỉ con người mới hiểu được cội nguồn. Sinh viên hôm nay không chỉ tạo ra nhân vật, mà đang học cách lưu giữ ký ức văn hóa bằng ngôn ngữ hình khối”, ThS Lê Trường Bảo chia sẻ.
Nhận định này phản ánh rõ một vấn đề lớn của sáng tạo đương đại: AI có thể hỗ trợ quy trình thiết kế, nhưng không thể thay thế trải nghiệm văn hóa sống động mà con người tích lũy qua lịch sử, ký ức và cảm xúc. Khi dữ liệu ngày càng “trở thành “nguyên liệu” cho máy học, chiều sâu văn hóa chính là yếu tố giúp người sáng tạo giữ được bản sắc và tiếng nói riêng.
Con người có vai trò then chốt
Bàn về mối quan hệ giữa nghệ thuật và AI, họa sĩ Lương Lưu Biên cho rằng, nghệ thuật khác khoa học ở chỗ nó không vận hành theo những chuẩn mực đã được xây dựng sẵn. Nghệ thuật được hình thành từ những sai lầm, những bất toàn của tính người, chịu chi phối bởi cảm xúc vô thường - điều mà máy móc vô hồn không thể có.
Nếu sáng tạo của con người dựa trên sự phá vỡ những điều đã biết, thì sáng tạo của máy móc lại được xây dựng trên nền tảng tri thức đã tiếp thu. AI có khả năng xử lý dữ liệu khổng lồ, tái tổ hợp phong cách, hình ảnh và ngôn ngữ với tốc độ rất nhanh. Vì vậy, trong những thiết kế đơn giản, phổ thông, mang tính ứng dụng cao như trình bày bìa sách, thiết kế nội thất, kiểu dáng công nghiệp…, AI có thể trở thành công cụ hỗ trợ hiệu quả.
Tuy nhiên, chính sự “dễ dàng” ấy cũng đặt ra thách thức. Việc sao chép bằng AI trở nên thuận tiện, trong khi dữ liệu mà nó sử dụng rộng lớn và khó kiểm soát. Những sản phẩm do AI tạo ra có thể phong phú về hình thức, nhưng thiếu vắng trải nghiệm sống và chiều sâu cảm xúc. Theo họa sĩ Lương Lưu Biên, trong lĩnh vực nghệ thuật, yếu tố con người vẫn giữ vai trò then chốt, đặc biệt trong việc biểu hiện cảm xúc, thông qua các phương pháp thực hành thủ công. AI nên được xem là công cụ hỗ trợ, gợi ý, hoặc tham gia vào những dự án mang tính ý niệm, chứ không thể thay thế hoàn toàn nghệ sĩ.
Không thể phủ nhận rằng thế giới vật chất và trí tuệ nhân tạo đang phát triển với tốc độ rất nhanh, buộc nghệ thuật và thiết kế phải thích ứng. Tuy nhiên, sự tiến hóa của tinh thần và văn hóa lại diễn ra chậm hơn nhiều. Chính độ “chậm” ấy khiến văn hóa trở thành “mỏ neo”, giúp con người không bị cuốn trôi trong dòng chảy công nghệ. Trong bối cảnh đó, đào tạo người thực hành sáng tạo gắn với văn hóa nguồn cội không chỉ mang ý nghĩa bảo tồn, mà còn là chiến lược dài hạn. Khi AI ngày càng phổ biến, giá trị của nghệ thuật sẽ không nằm ở tốc độ hay sự hoàn hảo kỹ thuật, mà ở khả năng kể những câu chuyện mang bản sắc, ký ức và cảm xúc con người.
Từ thực tế, có thể thấy sáng tạo chỉ thực sự có ý nghĩa khi con người ý thức được mình đang đứng ở đâu trong dòng chảy văn hóa. AI có thể thay đổi cách con người làm việc, nhưng không thể thay thế nhu cầu tìm về cội nguồn và gửi gắm tâm hồn vào tác phẩm. Trước làn sóng AI, vị trí của người thực hành sáng tạo không bị thu hẹp, mà đang được xác lập lại: không cạnh tranh với máy móc về tốc độ hay dữ liệu, mà khẳng định giá trị độc nhất của con người - khả năng cảm, hiểu và chuyển hóa văn hóa thành nghệ thuật sống động của thời đại.
