Vẻ đẹp hoang sơ của Vườn quốc gia Bù Gia Mập

Ngã ba biên giới và những cung đường xuyên rừng kỳ vĩ

Ngay từ trụ sở Vườn quốc gia (VQG) Bù Gia Mập, xã Bù Gia Mập, anh Đinh Duy Thắng, cán bộ Phòng Kỹ thuật của Vườn dẫn đường, gợi ý: “Chúng ta sẽ đi qua hai tuyến chính – Quốc lộ 14C xuyên rừng và tuyến tuần tra dọc sông Đắk Huýt. Cả hai hình thành vòng cung và giao nhau ở ranh giới Đồng Nai – Lâm Đồng – Campuchia. Tụi em gọi vui đây là ‘ngã ba biên giới’”.

Chúng tôi khởi hành trên hai chiếc xe gắn máy, men theo đường rừng rợp bóng lồ ô. Chỉ vài phút sau khi vượt qua chốt kiểm lâm, cảm giác oi bức ngày hè bị xua tan bởi không khí mát lạnh len lỏi qua các tán cây. Thiên nhiên dường như dang rộng vòng tay đón chào.

Sau gần hai tiếng băng rừng, chúng tôi dừng chân bên một tuyệt tác thiên nhiên: Thác Đắk Bô. Thác có ba tầng, tầng nào cũng đẹp như tranh vẽ, nước đổ trắng xóa như dải lụa tinh khôi buông từ trời cao. Hơi nước lan tỏa khiến cả vạt rừng chìm trong làn sương mờ ảo. Địa hình bị chia cắt mạnh bởi những dãy đồi và thung lũng tạo nên vô số suối, thác như Đắk Mai, Đắk Ca, Đắk Rốt, Lưu Ly... Mỗi cái tên như đánh thức trí tò mò, đưa bước chân du khách vào sâu hơn giữa lòng thiên nhiên kỳ bí.

Anh Đinh Duy Thắng lý giải, VQG Bù Gia Mập có diện tích gần 25.600ha, nằm ở cuối dãy Trường Sơn Nam, thuộc địa phận xã Bù Gia Mập (tỉnh Đồng Nai). Đây là khu rừng nguyên sinh liền khoảnh lớn nhất tỉnh, với độ che phủ trên 90%. Dù liền kề tỉnh Lâm Đồng (Đắk Nông cũ), vùng đất này không thuộc địa hình Tây Nguyên vì đỉnh núi cao nhất chỉ 738m – thấp hơn mức chuẩn 1.000m của cao nguyên. Khí hậu, thổ nhưỡng ở đây cũng hoàn toàn khác, tạo ra hệ sinh thái mang đặc trưng Đông Nam bộ, sinh học khác hẳn với rừng Tây Nguyên. Hai kiểu rừng chính – rừng kín thường xanh mưa nhiệt đới và rừng kín nửa thường xanh ẩm – làm nên sự phong phú về thực vật, tạo điều kiện cho động vật phát triển mạnh mẽ.

Kho báu sinh học

Theo nghiên cứu mới nhất, VQG Bù Gia Mập có hệ sinh thái vô cùng đa dạng: 1.114 loài thực vật thuộc 480 chi và 126 họ, trong đó có nhiều cây quý như cẩm lai, giáng hương, gõ đỏ, trầm hương… 88 loài nằm trong nhóm nguy cấp quý hiếm, 11 loài trong Sách Đỏ thế giới, 14 loài trong Sách Đỏ Việt Nam. Không dừng lại ở đó, Bù Gia Mập còn là “thiên đường” của thế giới động vật với 835 loài được ghi nhận, gồm 106 loài thú, 248 loài chim, 342 loài côn trùng… Trong đó có những loài đặc hữu chỉ xuất hiện tại đây như gấu chó, báo gấm, sói lửa, bò tót, gà tiền mặt đỏ và các loài linh trưởng quý hiếm như vượn đen má vàng, voọc chà vá chân đen, culi lớn.

Chính nhờ giá trị vượt trội ấy, Vườn đã được công nhận là Khu du lịch sinh thái quốc gia, đủ tiêu chí đề cử Di sản thiên nhiên cấp quốc gia và là Vườn di sản ASEAN (AHP). Đồng thời, hồ sơ đề nghị UNESCO công nhận Bù Gia Mập là “Khu dự trữ sinh quyển thế giới” cũng đang được xúc tiến.

Không chỉ có cảnh quan trác tuyệt và hệ sinh thái độc đáo, Bù Gia Mập còn là nơi sinh sống lâu đời của hai cộng đồng bản địa: Người S’tiêng và M’Nông có bản sắc văn hóa cực kỳ độc đáo: rượu cần, cơm lam, lễ cúng thần rừng, cơm mới, cồng chiêng…

Sự hiện diện và gắn bó của người bản địa đã góp phần làm nên linh hồn của khu rừng. Họ không chỉ là cư dân, mà còn là những người giữ rừng, bảo tồn văn hóa và thiên nhiên. Ít ai biết rằng giữa rừng già Bù Gia Mập từng có một tuyến vận tải huyết mạch trong kháng chiến – Quốc lộ 14C, còn gọi là ĐT741, dài hơn 20km nối Tây Nguyên với Đông Nam bộ. Đường xuyên núi, vượt suối nhưng không có cây cầu nào – bởi làm cầu sẽ dễ bị phá và rất khó tái dựng trong chiến tranh. Ngoài ra, Vườn còn lưu giữ Di tích quốc gia đặc biệt – Điểm cuối đường ống dẫn xăng dầu VK96 và hệ thống kho nhiên liệu VK98 thuộc mạng lưới Đường Trường Sơn – Hồ Chí Minh, góp phần to lớn vào hậu cần chiến lược thời kỳ chống Mỹ.

Gắn kết cộng đồng

Từ năm 2003, VQG Bù Gia Mập đã thực hiện giao khoán bảo vệ rừng cho cộng đồng dân cư và các lực lượng biên phòng. Từ 2.600ha ban đầu với 2 đơn vị tham gia, đến nay gần như toàn bộ diện tích gần 25.600ha đã được giao cho 11 cộng đồng với 720 hộ (hơn 95% là người S’tiêng và M’Nông) và các đồn biên phòng trên địa bàn. Các chốt bảo vệ luôn trực 24/24. Người lạ vào rừng sẽ bị phát hiện và nếu vi phạm sẽ xử lý nghiêm. Nhờ có sự phối hợp chặt chẽ này, nhiều năm nay Vườn rất ít xảy ra tình trạng xâm hại.

Với mức chi trả dịch vụ môi trường rừng 600.000 – 700.000 đồng/ha/năm, mỗi hộ có thể nhận từ 25–30 triệu đồng/năm. Đây là nguồn thu nhập ổn định cho người dân, giúp họ giảm phụ thuộc vào rừng, từ đó nâng cao ý thức bảo tồn. Anh Điểu Như, 55 tuổi, thuộc cộng đồng nhận khoán thôn Bù Dốt chia sẻ: “Mỗi quý tôi làm 30–40 ngày, mỗi ngày được 250.000 đồng, tính ra trung bình 8 triệu/quý. Nhờ giữ rừng mà đời sống gia đình tốt hơn, lại được vào rừng hái măng, nhặt nấm, lấy rau rừng…”.

Còn anh Điểu Thiên, 39 tuổi, Tổ trưởng cộng đồng thôn Bù Rên, nơi có 30 hộ nhận khoán gần 1.800ha rừng, nói: “Ngày xưa chưa có nhận khoán thì không được vào rừng, giờ vừa được tiền vừa được ‘lộc rừng’. Mỗi tháng tôi làm 10–15 ngày, thu nhập 3 triệu đồng – nguồn thu quan trọng của cả nhà”. Khi được hỏi có từng phá rừng không, anh Thiên thật thà: “Người bản địa không phá rừng đâu, toàn người nơi khác phá. Nhưng giờ có ai dám phá nữa đâu, bị phát hiện là đi tù ngay”.

Trở lại VQG Bù Gia Mập, chúng tôi gặp ông Vương Đức Hòa, Giám đốc Vườn, ông tự tin cho biết, với tất cả những giá trị hiện hữu – từ hệ sinh thái độc đáo, cảnh quan kỳ vĩ, văn hóa bản địa đặc sắc cho đến ý nghĩa lịch sử – VQG Bù Gia Mập đang trên hành trình trở thành Khu dự trữ sinh quyển thế giới thứ 12 của Việt Nam và thứ 3 tại Đông Nam bộ. Kết quả khảo sát ban đầu rất khả quan: các tiêu chí như đa dạng sinh học vùng lõi, văn hóa bản địa, diện tích, cơ chế quản lý… đều đạt yêu cầu. Chỉ còn tiêu chí về địa chất – thổ nhưỡng là đang tiếp tục khảo sát.