Du lịch gắn với nền tảng đô thị di sản
Tính đến cuối năm 2025, TPHCM sở hữu “mỏ vàng di sản” với 321 di tích lịch sử - văn hóa và danh lam thắng cảnh. Trong đó, có 4 di tích quốc gia đặc biệt, 99 di tích cấp quốc gia (gồm 4 di tích khảo cổ, 44 di tích kiến trúc nghệ thuật, 48 di tích lịch sử và 3 danh lam thắng cảnh), 218 di tích cấp thành phố. Đây được xem là nguồn lực quý giá để thành phố phát triển du lịch văn hóa giàu bản sắc theo hướng bền vững. Theo UNESCO, tính bền vững của du lịch văn hóa được bảo đảm bởi 3 trụ cột: bảo tồn - phát huy di sản; phát triển kinh tế địa phương; nâng cao sinh kế và vai trò cộng đồng. Điều này cũng đồng thời đặt du khách, di sản và người dân vào trung tâm của mọi chiến lược, với yêu cầu đề cao chất lượng trải nghiệm và sự trường tồn của giá trị văn hóa.
TS Nguyễn Minh Nhựt, Phó Trưởng Ban Văn hóa - Xã hội HĐND TPHCM, chia sẻ, với các đô thị lớn như TPHCM, nơi hội tụ nhiều lớp di sản và không gian văn hóa đa dạng, việc gắn kết bảo tồn với phát triển du lịch văn hóa bền vững sẽ góp phần định vị hình ảnh một thành phố hiện đại, giàu bản sắc và tăng sức cạnh tranh du lịch. Đồng thời, các giá trị văn hóa vùng và quốc gia cũng được lan tỏa sâu rộng hơn.
Những năm gần đây, nhiều loại hình di sản văn hóa phi vật thể đã được thành phố đưa vào hoạt động du lịch và tạo hiệu ứng tích cực: lễ hội Tết Nguyên Tiêu gắn với tour khám phá khu phố cổ Chợ Lớn và hệ thống hội quán người Hoa; biểu diễn đờn ca tài tử, hát bội, múa lân sư rồng; tour trải nghiệm làng nghề truyền thống (làm bánh, may áo dài, viết thư pháp…), giúp du khách tương tác trực tiếp với nghệ nhân. Theo TS Nguyễn Minh Nhựt, những mô hình này vừa đem đến sự đa dạng cho các sản phẩm du lịch, đồng thời còn góp phần “sống hóa” di sản, đưa di sản từ trạng thái tĩnh sang thực hành, trình diễn và tương tác cộng đồng.
Một điểm nhấn quan trọng khác là “du lịch ký ức”. Trong bối cảnh đô thị mở rộng, đặc khu Côn Đảo - địa chỉ đỏ thiêng liêng của Tổ quốc thuộc địa phận TPHCM, mở ra nhiều tiềm năng để thành phố phát triển dòng sản phẩm du lịch gắn với ký ức lịch sử. Xu hướng quốc tế hiện nay đề cao trải nghiệm văn hóa - di sản, tiếp cận sâu vào bản sắc địa phương, lịch sử và ký ức cộng đồng. “Du lịch ký ức” vì thế ngày càng được chú trọng như một phương thức nuôi dưỡng bản sắc và giáo dục thế hệ trẻ.
Nhu cầu về một trung tâm di sản TPHCM
TPHCM hiện có 9 bảo tàng công lập trực thuộc Sở VH-TT TPHCM: Bảo tàng Lịch sử TPHCM, Bảo tàng TPHCM, Bảo tàng Phụ nữ Nam bộ, Bảo tàng Hồ Chí Minh - Chi nhánh TPHCM, Bảo tàng Tôn Đức Thắng, Bảo tàng Mỹ thuật TPHCM, Bảo tàng Chứng tích chiến tranh, Bảo tàng Bà Rịa - Vũng Tàu và Bảo tàng Bình Dương. Dù sở hữu các bộ sưu tập hiện vật phong phú, đa dạng và có giá trị cao, hệ thống bảo tàng hiện vẫn vận hành phân tán, thiếu cơ chế phối hợp chiến lược, không tạo được sức mạnh tổng hợp trong bảo tồn và phát huy giá trị di sản.
Sự phân tán này khiến công tác bảo quản, nghiên cứu chuyên sâu, số hóa dữ liệu, truyền thông và quảng bá di sản chưa đáp ứng yêu cầu phát triển. Nhiều bảo tàng vẫn hoạt động theo mô hình truyền thống, chưa tận dụng lợi thế công nghệ, kết nối mạng lưới hay chia sẻ nguồn lực. Trong khi đó, nhu cầu xã hội đòi hỏi một mô hình quản trị di sản tập trung, linh hoạt và hiện đại hơn - vừa đảm bảo tính chuyên môn, vừa tăng khả năng phối hợp giữa các thiết chế văn hóa.
Tại hội nghị về khai thác, phát huy di sản văn hóa toàn thành do Sở VH-TT TPHCM vừa tổ chức, nhiều nhà quản lý, chuyên gia văn hóa và đại biểu tham dự đã cùng đề xuất thành lập một Trung tâm Di sản TPHCM trên cơ sở các bảo tàng trực thuộc sở. Trung tâm được kỳ vọng sẽ là thiết chế quản lý tập trung, chịu trách nhiệm điều phối, định hướng, hỗ trợ chuyên môn và xây dựng chiến lược phát triển chung cho toàn hệ thống bảo tàng công lập, hướng đến sự chuyên nghiệp - hiện đại - hiệu quả.
TS Hoàng Anh Tuấn, Giám đốc Bảo tàng Lịch sử TPHCM, nhận định: “Việc thành lập Trung tâm Di sản TPHCM trực thuộc Sở VH-TT TPHCM là bước đi cần thiết và cấp bách, đáp ứng xu thế quản trị di sản hiện đại theo hướng quản lý tập trung - vận hành linh hoạt - phát triển bền vững. Khi được hình thành, trung tâm sẽ đóng vai trò đầu mối điều phối các hoạt động nghiên cứu - bảo tồn - số hóa - truyền thông - giáo dục, góp phần xây dựng thương hiệu văn hóa đô thị và phát triển công nghiệp di sản”. Đây cũng được xem là cơ sở để thực hiện lộ trình tự chủ tài chính, giảm dần sự phụ thuộc vào ngân sách Nhà nước, đồng thời mở rộng hợp tác với khu vực tư nhân, doanh nghiệp sáng tạo và các tổ chức quốc tế.
Việc hình thành Trung tâm Di sản TPHCM vì thế không chỉ là sắp xếp lại mô hình quản lý, mà là bước đi chiến lược để kết nối di sản - bảo tàng - cộng đồng - du lịch trong một hệ sinh thái thống nhất. Khi các giá trị quá khứ được kể lại một cách hấp dẫn và dễ tiếp cận hơn, di sản sẽ trở thành nguồn lực sống, vừa gìn giữ bản sắc đô thị, vừa tạo động lực cho du lịch văn hóa phát triển bền vững, đưa TPHCM tiến gần hơn tới vị thế một trung tâm văn hóa - sáng tạo của khu vực.
