Sau khi cuộc thi sáng tác thơ haiku Việt - Nhật do Tổng lãnh sự quán Nhật, Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn TPHCM cùng phối hợp tổ chức công bố kết quả, dĩ nhiên những người đoạt giải vui mừng, còn những người có bài dự thi, những người yêu thích và sáng tác thơ haiku cũng như những người quan tâm về thể thơ này có đôi điều băn khoăn.
Xin có vài cảm nghĩ về những bài haiku Việt sau đây:
Thơ haiku Nhật Bản là loại thơ ngắn nhất trên thế giới. Tiếng Nhật đa âm, bài thơ chỉ có 17 âm tiết, giữa câu thơ có từ ngắt (keri), sắp xếp thành 3 dòng - theo cấu trúc 5-7-5. Khi sáng tác tiếng Việt đơn âm không có nghĩa rập khuôn theo 17 âm tiết là 17 chữ. Nếu làm như vậy vô tình chúng ta đã đánh mất tính chất cực ngắn, cô đọng, hàm súc của bài thơ.
Bài Đứa trẻ được giải nhất là một bài haiku hay. Giá như bốn bài thơ tiếp theo cũng làm theo tinh thần haiku thì chắc hay hơn.
Bài Đêm nếu bỏ đi một số chữ thừa, rút gọn lại sẽ thành:
Trăng khuyết
Mây trắng choàng đỉnh núi
Dòng sữa chảy
Chỉ cần 10 chữ cũng đủ vẽ ra bức tranh cảnh đêm trăng của núi rừng.
Hoặc bài Tiếng vạc cũng có thể bỏ các chữ thừa thành bài thơ nhỏ xinh xắn:
Tiếng vạc đêm
Mẹ gọi từ xa
Thắt lòng
Chỉ 9 chữ cũng đủ gợi cho người đọc hiểu được tình mẫu tử. Hai bài sau cũng vậy, tác giả cũng nên rút gọn, tỉa bỏ những chữ thừa mà bài thơ vẫn thể hiện được ý tưởng.
Thơ haiku chủ yếu là gợi để người đọc liên tưởng, câu thơ không dùng trạng từ, tính từ. Có người ví cấu trúc thơ haiku như nghệ thuật sắp đặt. Người nghệ sĩ sắp xếp hình ảnh nầy chồng lên hình ảnh khác một cách không mạch lạc, nhưng trong cái không mạch lạc đó lại ẩn chứa nhiều tầng bậc nghĩa. Thơ haiku cũng như tứ tuyệt cần thể hiện nguyên tắc “ý tại ngôn ngoại”.
Đáng tiếc những bài thơ đoạt giải không thể hiện hết được tinh thần đó. Câu thơ quá dài, dài hơn cả câu ca dao lục bát Việt Nam. Ý thơ dường như quá lộ, không cần suy nghĩ nhiều người đọc cũng đã hiểu. Thơ haiku vô đề, muốn gọi đích danh bài thơ đó có thể chọn một hình ảnh trong thơ để đặt ví như bài Con quạ hay Con ếch của M. Basho (1644 - 1694), không cần phải có đầu đề.
Thơ haiku truyền thống Nhật Bản thời M. Basho thường nói nhiều về thiên nhiên bốn mùa, nói về quan hệ giữa bản ngã và đại ngã. Thơ lấy cảm thức nghệ thuật Thiền làm trọng. Thơ haiku ngày nay đã được biến hóa, phản ánh nhiều về cuộc sống hiện đại, có thể nói đến tình yêu, nói đến nhục cảm và các chuyện đời khác.
Trong năm bài thơ haiku tiếng Việt chỉ có bài Đêm nói về cái đẹp của thiên nhiên. Còn lại đều là về thế sự, trong đó đã có hai bài đoạt giải nhất và khuyến khích.
Theo tôi, các bài thơ được giải chưa tạo ra ấn tượng thật sâu sắc. Nhiều người yêu thích và sáng tác thơ haiku mong chờ đợt thi lần thứ hai này sẽ có nhiều biến đổi về chất lượng sẽ tiếp tục thổi luồng sinh khí mới vào phong trào sáng tác và yêu thích thơ haiku hiện nay ở nước ta.
LƯU ĐỨC TRUNG
