12 nghề cá bị ảnh hưởng
Ông Lê Trần Nguyên Hùng, Phó Cục trưởng Cục Thủy sản và kiểm ngư, cho biết, Cơ quan thực thi Đạo luật MMPA là Cục Quản lý khí quyển và đại dương Hoa Kỳ (NOAA). Đạo luật nhằm đảm bảo thủy sản nhập khẩu không đến từ các nghề cá gây hại quá mức cho cá heo, cá voi và các loài động vật có vú biển khác mà Hoa Kỳ coi là cần bảo tồn toàn cầu, chứ không chỉ trong vùng biển thuộc chủ quyền.
Theo ông Lê Trần Nguyên Hùng, đây là tiêu chuẩn mang tính thương mại - môi trường, không thuần túy kinh tế. MMPA buộc các quốc gia xuất khẩu, trong đó có Việt Nam, phải thay đổi cách khai thác nếu muốn giữ được thị trường.
Theo NOAA, hiện có 11 nghề cá của Việt Nam được Hoa Kỳ công nhận tương đương, nhưng có 12 nghề (phương pháp khai thác) không được công nhận tương đương. Lý do là các nghề này có nguy cơ gây mắc cạn, tử vong hoặc tổn thương cho động vật có vú biển. Ngư cụ thường được sử dụng như lưới rê, dây câu dài, lưới vây… có khả năng khiến cá heo, cá voi mắc vào và chết. Nếu không được tháo gỡ, từ ngày 1-1-2026, các sản phẩm khai thác từ 12 nghề cá này sẽ bị cấm nhập khẩu vào Hoa Kỳ.
Đối mặt với đạo luật mới này, một số chuyên gia thủy sản dự báo giá trị xuất khẩu của Việt Nam sang Hoa Kỳ có thể giảm hàng trăm triệu USD (năm 2024, Việt Nam xuất khẩu sang Hoa Kỳ 1,8 tỷ USD thủy sản). Các mặt hàng có nguy cơ bị đình trệ xuất khẩu gồm: cá ngừ, cá kiếm, mực, cá mú, tôm hùm... Doanh nghiệp Việt đứng trước áp lực phải chứng minh nghề cá ít gây hại đến động vật có vú biển, đồng thời đáp ứng yêu cầu khắt khe về truy xuất nguồn gốc.
Ngay sau khi Hoa Kỳ thông qua đạo luật này, Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP) đã có công văn gửi Bộ NN-MT, Bộ Công thương và các cơ quan liên quan, đề xuất Chính phủ xem xét việc thuê chuyên gia, đơn vị tư vấn từ Hoa Kỳ để hỗ trợ giải quyết các vấn đề kỹ thuật nhằm nâng cao khả năng được công nhận tương đương theo MMPA. VASEP cũng đề nghị Chính phủ có biện pháp khẩn cấp trước mắt và dài hạn để hỗ trợ ngành khai thác hải sản.
Theo đại diện VASEP, Hoa Kỳ đã ấn định từ ngày 1-1-2026, chỉ cho phép nhập khẩu thủy sản từ các nghề cá được công nhận tương đương. Do đó, Việt Nam cần xác định rõ mốc thời gian, lộ trình và cơ chế chuyển tiếp để ngư dân và doanh nghiệp có kế hoạch chuẩn bị.
Cụ thể, VASEP đề xuất trong khi Việt Nam cải thiện nghề cá, Hoa Kỳ vẫn tạm cho phép nhập khẩu từ 12 nghề bị từ chối trong thời hạn 1-2 năm, gắn với cam kết thực hiện các biện pháp cụ thể. Một chuyên gia thủy sản cho biết, NOAA từng áp dụng cơ chế này với một số quốc gia khác để tránh gây sốc thương mại.
Chuyển đổi, cải tiến ngư cụ
Mới đây, Bộ trưởng Bộ Công thương Việt Nam Nguyễn Hồng Diên đã gửi thư tới Bộ Thương mại Hoa Kỳ (DOC) đề nghị xem xét lại quyết định của NOAA. Bộ NN-MT cũng cho biết, Việt Nam đã có nhiều hành động nâng cao quản lý nghề cá, từ Luật Thủy sản năm 2017 đến các chương trình IUU, SIMP (chương trình Giám sát nhập khẩu thủy sản), FIP (chương trình Cải thiện nghề cá) cho chuỗi cung ứng cá ngừ và tăng cường quản lý ở địa phương.
Thứ trưởng Phùng Đức Tiến yêu cầu tổ chức hội nghị tháo gỡ vướng mắc, đồng thời chỉ đạo Cục Thủy sản và kiểm ngư cùng các đơn vị, hiệp hội liên quan chuẩn bị hồ sơ đề nghị cơ quan chức năng của Hoa Kỳ xem xét lại, tiến tới công nhận tương đương cho 12 nghề cá còn lại.
Theo đại diện Bộ NN-MT, cùng với tháo gỡ rào cản, một loạt giải pháp mà Việt Nam cần thực hiện gồm: chuyển đổi, cải tiến ngư cụ để đáp ứng yêu cầu tương đương với nghề cá của Hoa Kỳ. Bên cạnh đó, cần tăng cường giám sát khai thác bằng hệ thống định vị, camera trí tuệ nhân tạo (AI), thu thập và công bố dữ liệu minh bạch trong quá trình khai thác, đảm bảo không gây hại cho các loài thú biển… Việt Nam có thể sớm ban hành quy định riêng về bảo vệ động vật có vú biển, đưa tiêu chí bảo tồn vào Luật Thủy sản và hướng dẫn thi hành, đồng thời siết chặt kiểm soát khai thác bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU).
VASEP cũng đề nghị các doanh nghiệp chủ động chứng minh truy xuất nguồn gốc, đầu tư vào các chứng nhận quốc tế như MSC (Hội đồng Quản lý biển), Dolphin Safe (Chứng nhận “An toàn cá heo”). Cùng với đó, các doanh nghiệp chuẩn bị kịch bản điều chỉnh sản xuất, đa dạng hóa thị trường để giảm phụ thuộc Hoa Kỳ.
Nếu cải thiện nhanh và có bằng chứng khoa học, Việt Nam vẫn có cơ hội để NOAA xem xét công nhận 12 nghề cá còn lại. Ngược lại, có thể mất một trong những thị trường xuất khẩu lớn nhất và cùng với “thẻ vàng” IUU từ châu Âu sẽ trở thành rào cản kép cho ngành thủy sản Việt Nam.
Ông PHÙNG ĐỨC TIẾN, Thứ trưởng Bộ NN-MT:
Việc chỉ được công nhận tương đương một phần sẽ ảnh hưởng mạnh đến hoạt động xuất khẩu thủy sản của Việt Nam. Vì vậy, các cơ quan, đơn vị liên quan khẩn trương xây dựng kế hoạch, giải trình với phía Hoa Kỳ và thực thi các giải pháp cần thiết trong năm nay để tránh nguy cơ bị hạn chế xuất khẩu từ ngày 1-1-2026. Thời gian để tháo gỡ vẫn còn và cần tập trung xử lý dứt điểm những vướng mắc trong nghề lưới kéo. Bộ NN-MT đã giao nhiệm vụ cụ thể cho từng đơn vị, có nhiệm vụ được cấp kinh phí để hoàn thành trước thời hạn, trình bộ xem xét và đề xuất.
Ông LÊ BÁ ANH, Phó Cục trưởng Cục Chất lượng chế biến và phát triển thị trường (Bộ NN-MT):
Việt Nam không phải là trường hợp duy nhất bị Hoa Kỳ từ chối công nhận tương đương nghề cá (một phần). Nhiều nước có ngành thủy sản lớn như Trung Quốc, Hàn Quốc, Philippines, Myanmar, Indonesia cũng nằm trong nhóm này. Tuy nhiên, một số quốc gia trong khu vực như Thái Lan, Ấn Độ và Campuchia đã được Hoa Kỳ công nhận hoàn toàn. Điều này cho thấy chúng ta có thể học hỏi và áp dụng kinh nghiệm từ họ để cải thiện.
Nhiệm vụ cấp bách hiện nay là rà soát, sửa đổi văn bản quy phạm pháp luật, đồng thời thiết lập một chương trình giám sát nghề cá đủ mạnh. Đây là 2 nội dung khó và mất nhiều thời gian, nhưng có ý nghĩa quyết định đến khả năng được công nhận trong giai đoạn tiếp theo. Chúng ta chỉ còn khoảng 3 tháng để hoàn thiện hồ sơ bổ sung gửi phía Hoa Kỳ trước khi biện pháp chính thức được áp dụng vào năm 2026.
