LTS: Nghị quyết số 70-NQ/TW của Bộ Chính trị về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 (Nghị quyết 70) đã đề ra mục tiêu và định hướng chiến lược mạnh mẽ: chuyển từ “bảo đảm cung ứng” sang “bảo đảm vững chắc và chủ động an ninh năng lượng”. Đồng thời, khẳng định vị thế quốc gia trong chuỗi giá trị năng lượng toàn cầu. Nghị quyết đã đặt ra nhiều giải pháp mang tính đột phá, tạo động lực và kim chỉ nam giúp Việt Nam vừa bảo đảm an ninh năng lượng, vừa phục vụ mục tiêu tăng trưởng kinh tế 8% năm 2025 và hướng tới mức 2 con số từ năm 2026.
Phát triển thị trường cạnh tranh
Theo ông Bùi Quốc Hoan, Phó Tổng Giám đốc Tổng công ty Điện lực miền Nam (EVNSPC), yếu tố cốt lõi của thị trường điện cạnh tranh chính là cơ chế giá điện. Tuy nhiên, hiện nay còn tình trạng bù chéo giữa các nhóm khách hàng và giữa các vùng miền.
Về khía cạnh này, PGS-TS Ngô Trí Long, nguyên Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu thị trường giá cả, đánh giá, điểm mới của nghị quyết lần này là xây dựng một thị trường năng lượng mà giá do thị trường quyết định, Nhà nước quản lý, nhưng không còn thực hiện cơ chế bù chéo. Theo đó, nên thiết kế giá 2 thành phần và lộ trình xóa bù chéo (bỏ cơ chế “khách này trả hộ khách kia” để mỗi nhóm khách hàng trả đúng chi phí của mình). Theo đó, khi xây dựng khung giá, quy định rõ phần công suất sẵn sàng (định phí) và phần điện năng tiêu thụ (biến phí), kết hợp giá theo thời gian sử dụng và giá công suất cực đại. Xem xét xây dựng cơ chế giá bán lẻ điện linh hoạt, do các bên bán lẻ và khách hàng sử dụng điện đàm phán theo quy tắc thị trường điện.
Trong khi đó, ông Nguyễn Anh Tuấn, Phó Chủ tịch Hiệp hội Năng lượng Việt Nam, cho rằng, hiện nay, người dân và doanh nghiệp ở mọi vùng (dù ở thành phố hay miền núi, hải đảo) đều trả mức giá như nhau cho cùng loại điện. Do đó, nên nghiên cứu cơ chế tính giá điện theo vùng miền địa lý để công bằng (tính đúng, tính đủ) và hợp lý hơn. Còn theo chuyên gia Hà Đăng Sơn, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu năng lượng và tăng trưởng xanh, giá điện ở Việt Nam lâu nay được xây dựng theo cơ chế đối tượng này trả nhiều hơn để bù cho đối tượng khác. Nghị quyết 70 đã đặt mục tiêu từng bước xóa bỏ cơ chế bù chéo, tiến tới giá điện theo cơ chế thị trường. Nghĩa là sắp tới, điện sinh hoạt hay sản xuất, gia đình hay doanh nghiệp đều trả theo đúng lượng điện sử dụng và chi phí đi kèm.
Cục trưởng Cục Điện lực Phạm Nguyên Hùng thông tin, Nghị quyết 70 nhấn mạnh nguyên tắc người dân và doanh nghiệp có quyền lựa chọn nhà cung cấp điện. Thị trường bán lẻ điện cạnh tranh là tất yếu, tạo cạnh tranh giá và dịch vụ tốt hơn cho khách hàng, giúp khách hàng có quyền lựa chọn đơn vị cung cấp điện phù hợp nhu cầu.
Điều mà người dân mong đợi là được mua và sử dụng điện với giá cạnh tranh. Để thực hiện được mục tiêu này, cùng với lộ trình đa dạng các nhà cung cấp điện, Bộ Công thương nên nghiên cứu, sớm chuyển sang áp dụng cơ chế giá điện linh hoạt hơn, trong đó có thể cho phép Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) được điều chỉnh giá bán lẻ điện linh hoạt theo tín hiệu thị trường. Nhiều chuyên gia cũng nhận định, nếu xuất hiện nhiều nhà bán lẻ điện hoặc đơn vị cung cấp điện riêng biệt (tư nhân, doanh nghiệp ngoài nhà nước) thì khách hàng (hộ dân, doanh nghiệp sử dụng điện) sẽ có khả năng lựa chọn giữa nhiều nhà cung cấp điện, không chỉ phụ thuộc vào EVN như hiện nay.
Thu hút nhà đầu tư
Theo ông Phạm Nguyên Hùng, Cục trưởng Cục Điện lực, hiện nay, số lượng nhà đầu tư tham gia thị trường điện Việt Nam ngày càng tăng. Nếu như năm 2012 (thời điểm thị trường phát điện cạnh tranh chính thức vận hành), Việt Nam mới có 31 nhà máy trực tiếp tham gia với tổng công suất 9.212MW, thì đến năm 2025 có 118 nhà máy (tăng gần 3,8 lần) với tổng công suất lắp đặt khoảng 34.080MW. Trong số đó, khu vực tư nhân đang chiếm gần 51% tổng số nhà máy tham gia thị trường phát điện cạnh tranh… Dù vậy, còn một số tồn tại như: tỷ lệ nguồn điện tham gia thị trường phát điện cạnh tranh thấp (nhất là các nguồn năng lượng tái tạo, dự án BOT); thị trường bán buôn điện cạnh tranh chưa thực sự mở với nhiều bên mua buôn điện nên chưa vận hành đầy đủ…
Chuyên gia Hà Đăng Sơn chia sẻ, Nghị quyết 70 được coi là “bước ngoặt” cho thị trường điện cạnh tranh, mở rộng không gian cho tư nhân tham gia. Các nhà đầu tư tư nhân trong nước và quốc tế rất cần một môi trường đầu tư ít rủi ro, thủ tục nhanh gọn, hợp đồng được tôn trọng. Điểm quan trọng và mới mẻ của nghị quyết lần này là đi thẳng vào mục tiêu bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia và cụ thể hóa mục tiêu bằng các chỉ tiêu, giải pháp, cơ chế thực thi cụ thể. Với việc mở ra cơ chế linh hoạt này, hệ thống năng lượng Việt Nam có khả năng ứng biến tốt hơn trước biến động toàn cầu, cho phép điều chỉnh tổng công suất nguồn điện cao hơn khi cần, thay vì chỉ cố định cứng.
Bên cạnh đó, Chính phủ cũng đã yêu cầu các bộ ngành, địa phương cơ cấu lại và khuyến khích phát triển các ngành sử dụng năng lượng hiệu quả, ban hành chỉ tiêu bắt buộc về tiết kiệm năng lượng theo từng ngành, lĩnh vực, địa phương. Các thiết bị, máy móc, phương tiện có hiệu suất thấp, phát thải cao sẽ từng bước bị loại bỏ. Nhà nước khuyến khích các doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ mới, hiệu suất cao nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng năng lượng.
Hoàn thiện cơ chế
Theo ông Nguyễn Anh Tuấn, nguồn cung tham gia thị trường còn quá ít so với tổng công suất. Việt Nam đã có thị trường phát điện cạnh tranh, song chưa hoàn thiện, chưa đạt mức cạnh tranh thực chất như mô hình chuẩn quốc tế.
Để có một thị trường điện cạnh tranh thực sự, phải có đủ hàng hóa (điện) để mua bán. Tuy nhiên, hiện nay, cả nước mới chỉ có 38%-40% tổng công suất tham gia “chào giá”. Cơ chế hiện nay, các nhà máy đủ điều kiện chào giá điện hàng ngày trên sàn thị trường. Trung tâm Điều độ hệ thống điện quốc gia (A0) trước đây thuộc EVN - nay là Công ty TNHH MTV Vận hành hệ thống điện và thị trường điện quốc gia (NSMO) thuộc Bộ Công thương, huy động điện theo giá chào.
Phần lớn nguồn điện BOT, năng lượng tái tạo hưởng giá ưu đãi FIT (giá cố định), các dự án điện nhỏ lẻ không tham gia, vì hợp đồng bán điện cố định với EVN. Nếu các nguồn điện BOT của nhà đầu tư nước ngoài và năng lượng tái tạo đang hưởng cơ chế ưu đãi FIT tiếp tục không tham gia thị trường cạnh tranh, thì tỷ lệ tham gia thị trường phát điện cạnh tranh còn tiếp tục ở mức thấp.
Phó Chủ tịch Hiệp hội Năng lượng Việt Nam Nguyễn Anh Tuấn nhìn nhận, tình trạng lệch cán cân nói trên đồng nghĩa với việc thị trường đang thiếu “người bán”. Khi “người bán” ít, thị trường méo mó, không phản ánh đúng cung - cầu, dẫn đến giá điện không thể hiện chi phí thực và không tạo động lực đầu tư mới. Hiệp hội Năng lượng Việt Nam đề nghị mọi nhà máy điện, không phân biệt quy mô và loại hình, sau thời gian ưu đãi phải tham gia thị trường điện cạnh tranh. Chỉ khi tăng dần tỷ lệ nguồn tham gia, giá điện mới phản ánh chi phí thực, mới thu hút đầu tư đúng hướng, tránh độc quyền và méo mó tín hiệu giá.
Có thể nói, thị trường điện Việt Nam vẫn đang ở giai đoạn đầu của thị trường bán buôn điện cạnh tranh. Việc chậm điều chỉnh, hoàn thiện cơ chế vận hành thị trường điện cạnh tranh đã dẫn đến một số điểm nghẽn cần được tháo gỡ kịp thời, để biến thách thức thành cơ hội, xây dựng lợi thế cạnh tranh, tạo nền tảng vững chắc và động lực cho phát triển năng lượng quốc gia trong giai đoạn tới.
Để đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia, mục tiêu cụ thể là đến năm 2030, tổng công suất nguồn điện của Việt Nam cần đạt khoảng 183-236GW; sản lượng đạt khoảng 560-624 tỷ kWh. Việt Nam cũng chuyển dịch cơ cấu năng lượng theo hướng xanh hóa và hiện đại hóa, đảm bảo thân thiện với môi trường. Chỉ tiêu cụ thể là nâng tỷ trọng năng lượng tái tạo trong tổng cung năng lượng sơ cấp lên 25%-30% vào năm 2030 với mức phát thải khí nhà kính giảm 35% so với kịch bản thông thường.
Với tầm nhìn đến năm 2045, nghị quyết xác định xây dựng một ngành năng lượng Việt Nam bền vững, thông minh, cạnh tranh và hiện đại, có năng lực tự chủ cao, giảm mạnh phụ thuộc vào năng lượng nhập khẩu. Việt Nam đặt mục tiêu hội nhập sâu vào thị trường năng lượng khu vực và toàn cầu, trở thành trung tâm năng lượng sạch của Đông Nam Á.
