Tốt nghiệp ngành điện, Trường Đại học Bách khoa Khắc - Cốp (Liên Xô cũ), tiếp tục tu nghiệp kỹ sư kinh tế tại Lê-Nin-Grat. Hai lần du học gần 10 năm trên đất Nga, thời sinh viên với những người thầy mang tinh thần quốc tế vô sản sâu sắc, những người bạn Nga cực kỳ tốt bụng, đã trở thành kỷ niệm máu thịt trong cuộc đời của tôi. Mỗi khi nhớ lại câu chuyện gần 50 năm trước, tôi thật xúc động vì: Mình đã có một người mẹ thứ hai: Bà mẹ người Nga Antônhina - Anhiximốpna.
“Lòng tôi luôn trĩu nặng, khi chưa tìm lại được người mẹ ấy. Nếu còn sống đến nay bà cũng gần trăm tuổi… Nếu bà đã mất, tôi xin được đặt trước mộ bà một đóa hoa tươi với lòng trân trọng, biết ơn bà, cũng như đất nước Nga từng đùm bọc chúng tôi trong những năm sống và học tập trên đất Nga, khi đất nước Việt Nam còn bị chiến tranh chia cắt”.
Minh họa: D.Khanh
Tháng 9-1954, khi mới 13 tuổi, tôi đã rời xa quê hương Đông Hưng, huyện An Biên, xuống chuyến tàu cuối cùng tại bến Chắc Băng, tập kết ra Bắc theo diện học sinh miền Nam. Ra đến Sầm Sơn, tôi được gửi đi học ở Khu học xá Nam Ninh (Trung Quốc). Năm 1958 về nước, tôi tiếp tục học tại trường học sinh miền Nam tại Đông Triều (Quảng Ninh). Là một trong những học sinh giỏi của trường, năm 1963, tôi được chọn vào đoàn học sinh, sinh viên của Mặt trận dân tộc giải phóng miền Nam để đưa sang Liên Xô (cũ) học.
Đến Liên Xô, năm đầu tiên tôi được đưa đi học tiếng Nga tại thành phố Ba-Cu, sau đó vào học Trường Đại học Khắc-Cốp (Ukraine). Đặt chân lên đất nước Liên Xô, hình ảnh nào cũng khiến tôi xúc động: từ sự đón tiếp của nhà trường, thầy cô giáo đến các bạn sinh viên địa phương. Họ luôn dành cho sinh viên Việt Nam một tình cảm rất đặc biệt. Ở Liên Xô, tháng 10, tháng 11 tuyết bao phủ cả đất trời, lạnh đến dưới 30oC - 40oC. Vào một buổi tối tháng 11, từ Ba-Cu tôi đến Khắc - Cốp trong cái lạnh khủng khiếp. Vừa nhận xong chỗ ở, thì có một phụ nữ Nga khoảng ngoài 50 tuổi xuất hiện ngoài cửa. Người bà phủ đầy tuyết, tay xách giỏ trứng và một túi mứt chừng chục ký lô, bà nhìn tôi, hỏi:
“Thằng Danh đâu?”
Tôi ngơ ngác, lắc đầu và trả lời bằng tiếng Nga:
“Tôi không biết. Tôi là sinh viên mới đến”
Bà bỗng òa lên nức nở:
“Nó trốn mẹ về Việt Nam rồi! Con là sinh viên mới, con tên gì?”
Tôi nói tên, bà giang tay ôm lấy tôi:
“Ôi con trai Việt Nam, con trai của mẹ!”
Bà giúi vào tay tôi gói mứt và giỏ trứng. Tôi luống cuống chưa hiểu gì hết. Bà lại khóc: “Các con Việt Nam học ở đây, đều là con của mẹ”.
Bà mẹ Nga ấy tên Antônhina - Anhiximốpna là công nhân cơ khí ở thành phố Khắc - Cốp. Quê của bà ở cách thành phố Khắc - Cốp hàng ngàn cây số, nhưng bà đến đây làm công nhân ở Nhà máy cơ khí để ở gần người yêu đang học năm thứ hai Trường Trung cấp cơ khí Khắc - Cốp. Khi phát-xít Đức tấn công Liên Xô, tất cả thanh niên Liên Xô đều gia nhập Hồng quân và ra trận. Người yêu của mẹ đang học năm thứ hai cũng lên đường. Vào một ngày, khi đang làm việc, nhận được tin người yêu ra trận, bà vội mua một bó hoa cẩm chướng, chạy ra sân ga, khi đoàn tàu chuyển quân đã lăn bánh. Bà chỉ kịp giơ bó hoa lên cao và gọi với theo: “Em sẽ chờ! Em sẽ chờ!”.
Hai năm sau, người yêu của mẹ hy sinh, mãi mãi không bao giờ về nữa. Vì thế mẹ luôn thù ghét, nguyền rủa chiến tranh và rất yêu đất nước Việt Nam, yêu thương những đứa con Việt Nam. Khi những sinh viên Việt Nam sang Nga học, mẹ tìm đến và tình nguyện chăm sóc. Mẹ nhận chăm sóc một sinh viên tên Danh trong suốt 5 năm học tại đây. Khi Danh học xong chuẩn bị về nước, mẹ hẹn sẽ ra tiễn Danh, chuẩn bị quà tặng và cả đôi nhẫn cưới để sau này Danh cưới vợ. Nhưng do không dám nhìn cảnh mẹ chia ly, nên Danh đã lặng lẽ ra đi, để lại một lá thư cảm ơn và hẹn ngày gặp lại. Khi về nước, có lẽ anh Danh đã nhập ngũ và hy sinh.
Suốt hơn 5 năm học, người mẹ Nga ấy chăm sóc tôi như từng chăm sóc cho anh Danh và những người bạn sinh viên khác của tôi.
Tháng 8-1964, giặc Mỹ leo thang chiến tranh phá hoại ra miền Bắc, nhiều thành phố lớn của Nga tổ chức mít tinh phản đối chiến tranh ở Việt Nam. Mẹ Antônhina - Anhiximốpna thường có mặt từ rất sớm tham gia cuộc mít tinh phản đối chiến tranh Việt Nam. Bà ngồi cùng hàng ghế với sinh viên Việt Nam, rồi đứng lên cầm micrô. Vừa khóc, vừa nói: “Tiền lương của tôi đây, tôi xin gửi hết cho một gia đình Việt Nam bị thiệt hại do bom đạn. Chiến tranh là tàn khốc! Đả đảo chiến tranh! Ủng hộ Việt Nam! Hồ Chí Minh muôn năm! Tình hữu nghị Liên Xô - Việt Nam muôn năm!”. Cả hội trường lặng đi vì xúc động, chúng tôi cũng khóc.
Mùa hè, chúng tôi tổ chức đi lao động để kiếm tiền gửi cho Đại sứ quán chuyển về nước. Sinh viên và người dân Nga cũng tham gia. Mẹ Antônhina - Anhiximốpna, lại mang trứng gà, mứt, trái cây, thức ăn cho chúng tôi bồi dưỡng. Mẹ lại đón chúng tôi về nhà, nấu những món ăn Nga cho chúng tôi ăn. Lúc nào, mẹ cũng dặn chúng tôi: “Các con là sinh viên Việt Nam phải sống chuẩn mực. Vì dân tộc Việt Nam, đất nước Việt Nam anh hùng”. Những hình ảnh yêu thương trìu mến của Mẹ Antônhina - Anhiximốpna gần 50 năm qua không bao giờ mờ phai trong lòng tôi.
Năm 1971, tốt nghiệp ngành điện loại giỏi, tôi háo hức về nước, mong ước được về quê hương miền Nam chiến đấu. Ngày tôi thi tốt nghiệp, Mẹ Antônhina - Anhiximốpna đến trường, dặn dò:
“Con cố gắng thi cho tốt để về Việt Nam làm việc. Mẹ có ước mong duy nhất: Chiến tranh sớm kết thúc, để mẹ sang Việt Nam dạy cho các con của mẹ về cơ khí, để xây dựng đất nước sau chiến tranh. Con còn phải cưới vợ, mẹ sẽ sắm cho con một đôi nhẫn cho con và vợ con…”.
Tôi hứa để mẹ an lòng. Nhưng cũng như anh Danh, tôi sợ buổi chia tay bịn rịn, sợ nhìn thấy mẹ đứng vẫy hoa và khóc, nên lại trốn cuộc tiễn đưa ấy. Chính điều này, cứ khiến tôi day dứt suốt mấy chục năm qua. Nhớ về đất nước Nga, tôi nhớ cụ thể từng sự việc, từng con người cụ thể mà tôi chịu ơn như mẹ Antônhina - Anhiximốpna.
Về nước, tôi vinh dự được tham gia làm công trình đưa điện vào cánh trái Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh. Năm 1975, tôi về Kiên Giang làm Giám đốc Trung tâm cơ khí tỉnh, và sau đó tôi lại được cử sang Lê-Nin-Grat học ngành kinh tế thêm hai năm nữa. Tôi đã viết thư và đi tìm người mẹ Nga của mình, nhưng mẹ đã chuyển đi về một nơi khác. Tôi nhìn lên bầu trời đầy sao sáng và nói với mẹ Antônhina - Anhiximốpna:
“Xin mẹ thứ lỗi cho con! Hình ảnh của mẹ chưa lúc nào phai mờ trong ký ức và trái tim con”.
Rồi tôi hát những bài hát Nga thật say sưa để tặng mẹ. Tôi tưởng như mẹ là ngôi sao sáng nhất đó đang mỉm cười và hát cùng tôi.
NGUYỄN MINH DOÃN
