Mới đây, trong chuỗi chương trình “Những ngày Văn học, Nghệ thuật TPHCM” năm 2025 diễn ra tại TPHCM, Nhà hát Kịch IDECAF đã giới thiệu đến công chúng yêu kịch vở diễn “Đức Thượng công Tả quân Lê Văn Duyệt – Người mang 9 án tử” do Tiến sĩ – NSƯT – đạo diễn Hoàng Duẩn dàn dựng đã mang lại cho người xem nhiều cảm xúc.
Trong dòng chảy sân khấu đương đại, khi nhiều tác phẩm chỉ dừng lại ở chức năng giải trí, vở diễn “Đức Thượng công Tả quân Lê Văn Duyệt – Người mang 9 án tử” của Nhà hát Kịch IDECAF do Tiến sĩ – NSƯT – đạo diễn Hoàng Duẩn dàn dựng đã xuất hiện như một minh chứng sống động cho sức sống của sân khấu lịch sử khi được xây dựng trên nền tảng khoa học, văn hóa và tinh thần trách nhiệm với lịch sử dân tộc.
Không chỉ là một vở kịch, tác phẩm này là kết quả của quá trình khảo cứu công phu về bối cảnh Nam bộ thời Nguyễn, về đời sống văn hóa, nghi lễ, phục trang, nhạc lễ và tâm thức dân gian gắn với Đức Thượng công Lê Văn Duyệt. Chính cách tiếp cận lịch sử như một “chất liệu sống”, thay vì những trang sử khô cứng, đã giúp đạo diễn Hoàng Duẩn cùng ê-kíp tái tạo một không gian sân khấu vừa giàu tính học thuật, vừa vang vọng cảm xúc nhân sinh.
Giá trị đầu tiên làm nên sức nặng của tác phẩm nằm ở kịch bản. Tác giả vở diễn (tác giả Phạm Văn Quý, chỉnh lý Võ Tử Uyên) không lựa chọn cách kể trọn vẹn cuộc đời Lê Văn Duyệt mà tập trung vào nút thắt lớn nhất: vụ xử trảm Phó Tổng trấn Huỳnh Công Lý – cha vợ vua Minh Mạng.
Cách lựa chọn “lát cắt bi kịch” này tạo nên sự cô đọng, giàu kịch tính, khắc họa rõ nét xung đột giữa công lý – quyền lực – đạo quân thần và đạo trung với dân. Ngôn ngữ thoại được chưng cất từ chất liệu lịch sử, nhưng được nâng lên tầm tư tưởng, mang tinh thần chính luận sắc bén: “Muốn nhiệm màu, phải xử từ trên đầu xử xuống”, “Quan nhất thời, dân vạn đại”.
Đây không chỉ là lời thoại sân khấu mà là những tuyên ngôn đạo đức, cho thấy bi kịch của người trung nghĩa khi phải đối diện với một cơ chế quyền lực phức tạp. Kịch bản vì thế không dừng lại ở việc tái hiện quá khứ mà đặt ra câu hỏi cho hiện tại: công lý thuộc về ai, quyền lực nên phục vụ điều gì, và trách nhiệm của người cầm quyền đối với dân chúng là gì.
Nếu kịch bản mang đến chiều sâu tư tưởng, thì diễn xuất là yếu tố thổi sinh khí vào lịch sử. Nghệ sĩ Đình Toàn (vai Lê Văn Duyệt) không diễn nhân vật như huyền thoại, mà tái hiện một con người có huyết mạch – với sự cương trực, cô độc, yêu nước và đầy lòng trắc ẩn. NSƯT Đại Nghĩa (vai Huỳnh Công Lý) gây ấn tượng khi không diễn phản diện theo kiểu một chiều, mà cho thấy sự tha hóa của một con người trong môi trường quyền lực – vừa đáng trách nhưng cũng đáng suy ngẫm.
Các nhân vật phụ như vua Minh Mạng (Quang Thảo), bà Đỗ Thị Phận (Hoàng Trinh), Huệ Phi (NSƯT Mỹ Duyên), Trương Tấn Bửu (Quốc Thịnh), Lê Văn Khôi (Hòa Hiệp)… không phải để làm nền, mà tạo đối trọng giúp nhân vật chính nổi bật.
Sự phối hợp ăn ý giữa các nghệ sĩ làm nên một nhịp điệu sân khấu mạch lạc – một “nhịp trái tim tập thể”, nơi cảm xúc không bị đứt đoạn mà được dẫn dắt liên tục, đưa khán giả đi qua các tầng xung đột từ cung đình đến dân gian, từ quyền lực đến lương tri.
Ở phương diện dàn dựng, Tiến sĩ – NSƯT – đạo diễn Hoàng Duẩn đã thể hiện tầm nhìn của một nhà nghiên cứu văn hóa khi kết hợp chuẩn xác giữa mỹ học sân khấu truyền thống và ngôn ngữ kịch nói hiện đại. Cảnh trí không rườm rà mà mang tính biểu tượng cao: văn bia bị xiềng xích, tráp nhũ vàng chứa thủ cấp, cuốn thư giữa sân khấu… trở thành những dấu mốc trực quan để khắc họa thân phận lịch sử. Trang phục được phục dựng dựa trên tư liệu triều Nguyễn, hơn 90 bộ được đặt may tại Huế cho thấy thái độ tôn trọng lịch sử một cách nghiêm túc.
Các yếu tố hát bội, múa cung đình, nhạc lễ Nam Bộ được đưa vào sân khấu không để phô trương mà để tái tạo “không gian văn hóa Gia Định”, nơi Lê Văn Duyệt từng sống, từng chiến đấu và được nhân dân tôn vinh như một vị phúc thần.
Bên cạnh đạo diễn, vai trò tổ chức – sản xuất của Nhà hát IDECAF là yếu tố không thể bỏ qua. Chính chiến lược nghệ thuật lâu dài, sự đầu tư kinh phí, tổ chức biểu diễn định kỳ, kết nối trường học… đã biến một vở diễn thành một “sự kiện văn hóa” lan tỏa trong đời sống cộng đồng.
Giá trị của tác phẩm được hoàn thiện qua cách khán giả tiếp nhận – đặc biệt là giới trẻ. Những tràng pháo tay không ngớt ở các câu thoại về dân, về đạo trị nước cho thấy người xem không chỉ theo dõi mà còn đối thoại với lịch sử. Khi được đưa vào chương trình “Sân khấu Sử Việt học đường”, vở diễn trở thành phương pháp giáo dục văn hóa hiệu quả: học sinh không chỉ học lịch sử bằng chữ viết mà bằng cảm xúc, bằng hình tượng và bằng trải nghiệm thẩm mỹ trực tiếp.
Sau mỗi suất diễn, nhiều em ghi chép lời thoại, viết cảm nhận, bày tỏ lòng kính phục trước tinh thần thượng tôn nghĩa khí của Đức Thượng công. Điều đó chứng tỏ sân khấu đã vượt qua vai trò giải trí, trở thành phương tiện nuôi dưỡng ký ức lịch sử và bồi đắp trách nhiệm công dân.
Từ góc nhìn văn hóa học, có thể khẳng định vở diễn “Đức Thượng công Tả quân Lê Văn Duyệt – Người mang 9 án tử” là một minh chứng chân xác cho luận điểm: nghệ thuật chỉ thật sự sống lâu khi được làm bằng tri thức, đạo đức và niềm tự trọng văn hóa.
Công sức của Tiến sĩ – NSƯT – đạo diễn Hoàng Duẩn cùng ê-kíp của Nhà hát kịch IDECAF không chỉ tái hiện một nhân vật lịch sử, mà còn đặt lại những câu hỏi cốt lõi về công lý, quyền lực và nhân phẩm. Khi nghệ thuật tiếp cận lịch sử bằng khoa học và văn hóa, nó không chỉ đẹp trong khoảnh khắc sân khấu sáng đèn, mà còn có khả năng sống tiếp trong ký ức cộng đồng – như chính cách người dân Sài Gòn – Gia Định đã gìn giữ hình bóng Đức Ông suốt gần hai thế kỷ qua.
