Vỏ bọc hoàn hảo
Sau Hiệp định Genève năm 1954, đất nước tạm thời bị chia cắt 2 miền. Chính quyền miền Nam tăng cường đàn áp, lùng sục, bắt bớ, khủng bố. Lực lượng cách mạng ở Sài Gòn - Gia Định hoạt động trong điều kiện vô cùng gian nan, hiểm nguy. Chính trong hoàn cảnh ấy, Thành ủy Sài Gòn - Gia Định đã chỉ đạo xây dựng một hệ thống cơ sở cách mạng bí mật ngay trong lòng địch, tạo nên những “pháo đài thầm lặng” giữa đô thị sôi động.
Theo Đại tá Nguyễn Thành Trung, Chính ủy Bộ Tư lệnh TPHCM, khu vực Tân Định khi ấy được chọn vì vị trí chiến lược: trung tâm Sài Gòn - Gia Định, gần các trục đường lớn… thuận lợi cho việc cơ động, quan sát, dễ hòa vào sinh hoạt thường nhật. Người dân nơi đây đa phần là dân lao động, có lòng yêu nước, từng tham gia kháng chiến chống Pháp nên rất ủng hộ cách mạng.
Căn nhà 113A Đặng Dung được xây từ năm 1946, dưới sự chỉ đạo của Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân Trần Văn Lai (bí danh Năm Lai, Mai Hồng Quế, Năm U.SOM), một chỉ huy của lực lượng Biệt động Sài Gòn - Gia Định. Về pháp lý, nhà do ông Đỗ Miễn và bà Nguyễn Thị Sự đứng tên sở hữu, tạo vỏ bọc gia đình hợp pháp và hoàn hảo. Để tiện hoạt động, quán “Cơm tấm Đỗ Phủ” ra đời. Đối diện quán là cư xá công binh của lính Đại Hàn, đồng minh của Mỹ và Việt Nam Cộng hòa.
Nắm bắt tâm lý, ông bà Đỗ Miễn thêm món kim chi vào thực đơn, vừa chiều lòng khách, vừa hợp lý hóa cảnh tấp nập người ra vào. Cái tên gọi thân thiết “Cơm tấm Đại Hàn” cũng xuất hiện một cách tự nhiên, trở thành một vỏ bọc sống động, tự nuôi sống chính nó và che mắt mọi nghi ngờ.
Khác với những hầm vũ khí khổng lồ (như ở nhà số 287/70 Nguyễn Đình Chiểu, phường Bàn Cờ), cơ sở 113A Đặng Dung mang chức năng đặc biệt: trạm giao liên - trung tâm xử lý thông tin. Trong căn nhà nhỏ ấy, những bí mật được cất giấu bằng sự tinh vi đến ngỡ ngàng. Trên tầng 2 có hầm nổi - hộp thư vách tường, chỉ rộng chừng 20cm, giấu khéo dưới lớp sàn gỗ.
Thư từ, tài liệu được đặt trong lon sắt, thả xuống bằng sợi dây nhỏ. Cách làm này giúp việc trao đổi diễn ra nhanh chóng, kín đáo. Cũng ở đây, ngay dưới đáy tủ quần áo là hầm thoát hiểm, thông ra các ngả đường khác... Khi có biến, cán bộ giao liên từ trong nhà có thể thoát ra trong vài phút.
Ông Đỗ Tấn Cường, con trai thứ 3 của ông bà Đỗ Miễn, kể lại: Hồi đó, quán cơm là chỗ cán bộ giao liên gặp nhau, trao đổi thư từ, hội họp. Nhà tôi ở giữa 2 ổ địch, một bên là nhà tướng Ngô Quang Trưởng (Tư lệnh Quân đoàn 1, Việt Nam Cộng hòa), chếch bên kia là trụ sở Nhân dân tự vệ. Nhưng ba má tôi tin vô cách mạng, nơi nguy hiểm nhất lại là nơi an toàn nhất. Mà thiệt, địch đâu có ngờ dưới mái nhà này lại là một căn cứ của Biệt động Sài Gòn - Gia Định.
Minh chứng sống động cho thế trận lòng dân
Câu chuyện về căn nhà 113A Đặng Dung không chỉ là ký ức về một cơ sở cách mạng, mà còn là minh chứng sống động cho thế trận lòng dân trong chiến tranh nhân dân. Giữa vòng vây kẻ thù, nếu không có sự che chở của nhân dân, những “pháo đài thầm lặng” ấy không thể tồn tại. Mỗi người dân Tân Định khi đó đều là “chiến sĩ giấu mặt”, âm thầm giữ bí mật, bảo vệ những con người mà họ tin là đang chiến đấu cho độc lập, tự do.
Sau ngày thống nhất, ông bà Đỗ Miễn - Nguyễn Thị Sự giao lại căn nhà cho ông Trần Văn Lai, người trực tiếp chỉ đạo và gắn bó với cơ sở suốt những năm kháng chiến. Đến nay, căn nhà vẫn còn giữ nguyên những chi tiết đặc biệt: chiếc tủ gỗ che hầm thoát hiểm, bậc cầu thang dẫn lên gác gỗ, góc tường từng là “hộp thư sống” nay đã ngả màu thời gian.
Theo TS Võ Thị Ánh Tuyết (Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia TPHCM), để phát huy giá trị di tích, cần kết hợp bảo tồn vật thể và số hóa tư liệu, quét 3D không gian, tạo tour tham quan thực tế ảo (VR/AR). Mô hình “bảo tàng sống” dưới dạng quán cà phê lịch sử tại đây là một cách làm sáng tạo, cần được hỗ trợ và nhân rộng. Nhà số 113A Đặng Dung hoàn toàn có thể trở thành điểm nhấn trong tuyến du lịch “Theo dấu chân Biệt động Sài Gòn”, kết nối với những di tích như Bảo tàng Biệt động (số 145 Trần Quang Khải, phường Tân Định), hầm vũ khí (số 287/70 Nguyễn Đình Chiểu, phường Bàn Cờ)…
PGS-TS Hà Minh Hồng (Phó Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử TPHCM) nhận định: Căn nhà 113A Đặng Dung là minh chứng sinh động cho sự mưu trí, dũng cảm và sáng tạo của lực lượng Biệt động Sài Gòn - Gia Định. Đây là lực lượng được thành lập sớm nhất từ thời chống Pháp và cũng giải tán sớm nhất sau ngày đất nước thống nhất, nên nhiều cơ sở, chiến sĩ hoạt động đơn tuyến, không có hồ sơ, giấy tờ để lại. Vì vậy, việc ghi nhận, bảo tồn các cơ sở này càng có ý nghĩa đặc biệt.
Hơn nửa thế kỷ trôi qua, căn nhà 113A Đặng Dung vẫn còn đó, mỗi viên gạch, mỗi bậc cầu thang đều mang trong mình câu chuyện của những con người bình dị đã dấn thân vì Tổ quốc. Nơi từng vang tiếng dao thớt, khói bếp quyện khói chiến tranh ấy giờ trở thành biểu tượng của sự kiên cường và lòng yêu nước. Hôm nay, giữa nhịp sống rộn ràng, “pháo đài thầm lặng” ấy vẫn kể lại bằng cách rất riêng của đô thị Sài Gòn - Gia Định - TPHCM câu chuyện về những con người bình dị đã làm nên điều phi thường.
