Theo báo cáo tại Diễn đàn về các giải pháp tháo gỡ khó khăn cho mặt hàng sầu riêng xuất khẩu (do Báo Tiền Phong tổ chức), nhiều lô sầu riêng Việt Nam bị phía Trung Quốc trả về do chứa cadimi (một kim loại nặng độc hại) và vàng O (chất nhuộm công nghiệp bị cấm sử dụng trong nông nghiệp). Nghiêm trọng hơn, Liên minh châu Âu cũng đã đưa ra cảnh báo tương tự. Đáng nói, các lô hàng vi phạm đều đã được cấp đầy đủ mã số vùng trồng, giấy kiểm định chất lượng và thông quan bởi hải quan.
Giấy sạch - ruột bẩn
Ông Đặng Phúc Nguyên, Tổng Thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam cho biết, tình trạng này xuất phát từ quá trình canh tác thiếu kiểm soát, đặc biệt là việc lạm dụng phân bón gốc lân (như DAP) trong thời gian dài, khiến cadimi tích tụ trong đất. Trong khi đó, vàng O (chất tạo màu vàng đẹp và thúc chín trái) lại được sử dụng do áp lực về hình thức và tiến độ giao hàng từ phía các đơn vị thu mua.
“Vấn đề nằm ở toàn bộ chuỗi, từ vật tư đầu vào đến sơ chế, bảo quản sau thu hoạch. Có mã số vùng trồng hay giấy kiểm nghiệm cũng chưa đủ nếu chúng ta không kiểm soát chất lượng thật sự ngay từ gốc”, ông Nguyên nói.
Đại diện Bộ Nông nghiệp và Môi trường, ông Nguyễn Quang Hiếu, Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, cũng thừa nhận việc tăng trưởng xuất khẩu quá “nóng” (trên 3,2 tỷ USD năm 2024) đang kéo theo nhiều rủi ro. Một số vùng trồng đã được phát hiện có dư lượng cadimi cao. Ông Hiếu cho rằng cần siết lại toàn bộ quy trình, không thể tiếp tục cách làm hiện nay.
Mổ xẻ câu hỏi những chất cấm đến từ đâu, ông Trần Việt Hùng, Trưởng phòng Nghiệp vụ quản lý thị trường, Cục Quản lý thị trường (Bộ Công thương) cho biết, tình trạng phân bón, thuốc bảo vệ thực vật giả và kém chất lượng vẫn rất phổ biến, đặc biệt trên các nền tảng thương mại điện tử. Một số sản phẩm thậm chí chứa chất cấm như cadimi, vàng O hoặc có thành phần thấp hơn nhiều so với hồ sơ công bố. “Vật tư bẩn dẫn đến nông sản bẩn. Nếu không chặn ngay từ đầu vào thì mọi biện pháp hậu kiểm đều chỉ là chữa cháy”, ông Hùng nói.
Hàng bị trả về đi đâu?
Một mối lo lớn được nêu ra tại diễn đàn là các lô hàng sầu riêng bị nước ngoài trả về đang đi đâu? Ông Vũ Duy Hải, Tổng Giám đốc Công ty Vinacam, cho rằng hiện chưa có cơ chế kiểm soát chặt chẽ các lô hàng sau khi bị trả về. Trong trường hợp doanh nghiệp chủ động thu hồi, nếu không có kết quả kiểm định được công bố công khai, thì cũng không có căn cứ pháp lý nào để xử lý lượng hàng tồn.
“Có mẫu kiểm nghiệm nhưng không công bố. Có thu hồi nhưng không giám sát. Như vậy là chúng ta mới đi được nửa quy trình kiểm soát. Hàng độc hoàn toàn có nguy cơ quay lại thị trường nội địa, trở thành gánh nặng cho chính người tiêu dùng Việt”, ông Vũ Duy Hải cảnh báo.
Điều đáng nói là những ý kiến phản ánh vi phạm từ doanh nghiệp, người dân hay báo chí, lại thường bị nghi ngờ là “cạnh tranh không lành mạnh”. Theo ông Hải, đây là quan điểm cần thay đổi. Việc lên tiếng cần được khuyến khích như một phần của văn hóa giám sát cộng đồng, nhất là với ngành hàng xuất khẩu có giá trị cao như sầu riêng.
Để giải quyết tình trạng hiện nay của sầu riêng, ông Đặng Phúc Nguyên đề nghị thiết lập hệ thống giám sát chất lượng tại vùng trồng, tăng năng lực xét nghiệm và kiểm định thực tế ngay từ cơ sở sản xuất.
Ông Nguyễn Quang Hiếu cho rằng cần quy hoạch lại vùng trồng, siết lại quy trình cấp và quản lý mã số vùng trồng, kiểm soát chặt vật tư đầu vào, đặc biệt với các loại phân bón và thuốc bảo vệ thực vật có nguy cơ cao.
Trong khi ông Vũ Duy Hải kiến nghị phải xử lý nghiêm các trường hợp vi phạm, minh bạch toàn bộ quá trình kiểm định để tạo niềm tin cho thị trường. Theo ông, nếu không chứng minh được chất lượng thực, Việt Nam khó có cơ sở để đàm phán với Trung Quốc về việc rút ngắn thời gian thông quan (hiện đang 7–10 ngày, so với Thái Lan chỉ 2 ngày).
“Muốn xuất khẩu bền vững, trước tiên phải giữ được niềm tin của chính thị trường trong nước. Nếu hàng độc bị trả về nhưng lại quay đầu về chợ quê, thì không chỉ người tiêu dùng mất niềm tin, mà cả hệ thống sẽ mất uy tín”, ông Vũ Duy Hải cảnh báo.
